Fálkinn - 28.01.1944, Blaðsíða 11

F A JL K. 1 N N
11
Frá líðnum árum
Framhald
Nú eru þarna ibú'ðarhús úr timbri.
Nafnið langur kom af því, að þeir
voru mjóir og langrimaðir i botn-
inn, en aðrir þverrimaðir. En Skeyl-
isnafnið var dregið af því, að sá eini
meis hafði hærri rimar efst í lilið-
unum, en á göflunum. — Talið vera
Eyfellingalag og lcomið frá Stór-
ólfslivoli, með lnisfreyjunni. Eigi
var þetta lag henlugl fyrir sinágcrl
hcy, með þvi að þannig var Játið i
meisana: Fyrst troðið undir i þá,
jafnt næsl cístu rimum, þá geröur
kúfur ofan á, með „miðtuggu" og
svo „gaflatuggum" til beggja enda.
Varð að troða þessu vel, saxa og
sljetta, einnig taka „utanaf“, alt er
lauslegt stóð út úr milli rima á
liliðum, göflum og botni, svo ekkert
fyki eða slæddist. Sá sem tjet í kýr-
meisa, gerði það oft, að „bera fram
á“ — kýrmeisana á kampinn, til
ljettis fyrir fjósamann eða stúlku
eða börn. Allir urðu þeir að þekkja
hvern kýrmeis, því að liver kýrin
varð að hafa sinn vissa meis. Kýr-
meis átti að taka 10 pund af góði
töðu, og þar við var miðuð stærð
annara meisa. Tóku flestir meisai
frá 1% og alt að 4 kýrmeisa. En
ábætar kúnna, eftir burð, tókti Vi
kýrmeis og minna..
Gegningar ug gjafalag.
Þó oftast væru 4 eða 5 verkfærir
karlmenn á Keldum, var þó venju-
lega ekki nema einn þeirra lieima á
vetrarvertíðum, lrá þvi síðla á
þorra, um þrjá mánuði, til 11. maí.
Á vertíðum varð því að taka kven-
fólk og börn til gegninganna. Þann-
ig vorum við þrjú yngstu systkinin
tát’n bera meisana, í bandi á ann-
ari öxliijni, og gel'a í lambhúsin
fyrnefndu. Vorurn við þá á aldrin-
um milli 10 og 15 ára í i'yrstu, og
og fór stærð meisa og liúsa eftir
aldri okkar: Guðríður bar Borgar-
keraldið, Júlía Miðlambhúsmeisinn
og jeg (Nett) i Litlalambhúsið.
Meisar þessir áttu að taka, eftir tölu
lamba í liúsunum, 3 kýrmeisa fulla
og læpa 2 kýrmeisa. Og þó úlheyið
í þeim væri Jjettara en taða, gal það
verið börnum full erfiður hurður
svo langa Jeið, einkum í stormi, ó-
l'ærð og liálku. Þegar livassast var,
skriðum við borðið yfir lækiun á
linjánum, tæstum ristunum undir
borðbrúnirnar og ýttum meisunum
á undan okkur. Sama gat komið fyr-
ir á glerhálum svellum og í Kirkju-
lautarbrekkunni. — En þó eitthvert
okkar dytti á rassinn eða linjen,
varð það aldrei að slysi, var bara
hlegið að því, og hjálpaði hvort
iiðru lil að lyfta á sig meisunum aft-
ur. í lambliúsi hverju var lítil hrífa,
og rökuð heystrá af gólfunum, sem
lömbin liöfðu slætt, í livert sinn,
sem gefið var. En gætl var þess vel,
að ekki slæddist í gólfsópið úr
mcisunum, þegar gefið var á jöturn-
ar. Jöturnar voru sópaðar á viss-
um dögum, eða eftir þörfum og
moðið, ásamt gólfsópinu, borið heim
í meisunum og gefið gaddlirossun-
um. — Moði frá kúnum á liaustin
var sal'nað og geymt í „Moðkonu“ i
heygarðinum, lianda lirossunum.
Futl gjöf Jambanna var kýrmeis í
mál fyrir 10 lömb. En þegar hagar
voru og ástöðuveður, voru þau alt-
af rekin á liaga, gjafalaus á morgn-
ana, en gefin — á þessum árum —
full kvöldgjöfin. Vöndust lömbin
fljótt á það að koma heim fyrir
kvöldgjafir, en rekin aftur ef
snemma komu. Þó varð tíka oft að
sækja þau eða.leita þeirra, helst ef
þau hömuðu af illviðri, og svo í
bliðviðri eða þegar fór að batna á
vorin. En þá var minna fengist um
það, þó meira eða minna af þeim
vantaði. Einn vetur var svo góðui’
(1875) að lömbunum var víst ná-
lega aldrei gefið nema á kvöldin.
Lömbin voru víst sjaldan tekin á
gjöf fyr en á jólaföstu. Var þeim þá
aðeins kent átið, sum árin, og svo
slept aftur l'ram yfir hátiðir þegai-
góð var tíðin.
Hrossin.
Fram yfir miðja 19. öldina voru
hrossahagar miklir inn um hraun,
á Skotavelli og yiðar, sem nú er
sandur einn og liraun. Voru þá
heimilishrossin mörg, kringum 50,
og var þeim ekki gefið nema i hag-
leysum. Komu þá sjálf „fram“ og
vildu sækja á lambagaddinn. Afbæj-
arhross slæddust Jiá oft með hinum
heim, var þá og gefið með þeim,
ef ekki voru mörg. — En 8 hross-
eða fleiri þótti föður mínum ofmikil
viðbót, og voru Jiá rekin i áttina til
heimkynna sinna. Þó hrossunum
fækkaði með hvarfi hagbeitar, voru
ekki til liús yfir þau öll, fyr en eft-
ir fækkunina í fellinuin 1882. En
reiðhestar (fáir þó), folöld og ung
trippi voru þó liýst og gefið inni.
Þar á inóti var fulorðnu hrossunum
gefið á gadd, heima við heygarðinn,
i skjóli eftir áttum. En jafnan ef ekki
var hvasst, var þeim gefið á lágum
liól (Fjóshólnum) austan við hey-
garðinn. Var þar nefndur „Gaddur-
inn“, og var liann mokaður á vorin
og umhverfis heygarðinn, og áburð-
inum dreift á túnið í kring.
Ueygjöfin til gaddlirossanna var
að mestu leyti moð og rekjur. Urðu
því að vonum hrossin sum lieldur
geðstirð, yfir góðgerðunum. Slóu
þau og bitu frá sjer, sem frekust
voru, vóðu um og skoðuðu heyhrúg-
urnar hjá hinum hrossunnm, og
völdu þær er þeim þóttu skárstar.
Hestliús, 2 heima við (Vesturhest-
hús og Hólliesthús auk trappakofa)
eru víst injög gömul, og geta tekið
að stalli G—8 hesta hvort (og kofinn
3—5 naut eða folöld). Þar að auki
voru hesthúskofar, einn eða tveir i
Króktúni.
Tröð, svo lcölluð var bygð 1882
niður á túni, fyrir 8 hcsta að slalli.
Yfirgerðin var Jiá i fyrstu aðeins
á trjám umhverfis með veggjum, en
opi'ð alt í miðju. Slíkt lag tíðkaðist
þá á fleiri bæjum og var kallað
„makkaskýlÞ*. Síðar var þó gert
þar alveg yfir. — Og jal'nvel notað
sem heylilaða sum árin, síðan liross-
in fækkuðu og Jiörfin fyrir þau lil
aðdráttar minkaði mjög mikið.
BráÖafár, pesl.
Þótt jeg segði fyr, a'ð jeg ætlaði
að minnast á pestina eða bráðafárið
i sauðfénu í fyrri daga, l>á verður
það engin pestarsaga. Aðeins hrafl
og slitur, með fáeinum dæmum,
eins og hitt alt hefir verið.
Gæta verður Jiess að rugla ekki
saman bráðafárinu og fjárkláöanum
á 18. öld, sem oft er nefndur í
gömlum heimildum á sama liátt:
pest, fjárpest eða fjársýki. — Ivláð-
inn kom þá til landsins með útlend-
um lirútum líklega 1760, og áttu að
kynbæta sauðfjeð lijer á landi, með
kynbótabúi Hastfers baróns á Elliða-
vatni. Geysaði kláðinn svo lijer á
landi í 19 ár, og lauk með niður-
skurði að miklu leyti i 16 sýslum,
árin 1771—79. Byrjað undir Eyja-
fjöllum 1771 (og nyrðra?), mest í
Borgarfirði 1779. Einni öhl síðar
var kláðinn aftur fluttur inn með
enskum lömbum. Fór hann liægar
yfir og var vægari en áður. Komst
J)ó um alt Suðurland, mikið af
Yesturlandi og' á Norðurlandi veslan
til. Var verið í 20 ár, 1856—77 (og
lengur þó á einum stað) að út-
breiða kláðann og striða við kláða-
lækningar og niðurskurð á vixl,
samtímis og sitt á liverjum stað,
með óskaptegu rifrildi og ósam-
komulagi. (Lýs. ísl. III. 396—411).
Eigi verður sjeð að liráðafárið
liafi verið flutl inn í landið, með
útlendu sauðfje, eins og kláðinn og
núverandi drepsóttir. Eigi lieldur
hvort fár þetta liefir borist til lands-
ins með öðru móti, eða að Jiað er
innlent að uppruna. Og fara Jxí eng-
ar sögur af þvi fyr en á 18. öld.
„Fárið“, sem geysaði um landið
1591—92, hefir þó verið skylt pest-
inni (miltisbruni?), og drap þá
naut og hcsta, sauðfje, liunda og
melrakka. Lýsir Oddur biskup fári
þessu ófagurlega, og telur það vera
refsingu guðs fyrir syndir mann-
anna. (Þskjs.: Brjef 1591—1600).
Fyrsta heimildin, sem fram er
koinin um almennu pestina, er í
hrjefi Nikulásar Magnússonar sýslu-
manns i Rangárvallasýsíu 1735. Seg-
ir liann þar, að Jæssi einkennilega
„pest“ sje fyrir nokkrum árum farin
að leggjast Jiar á fjeð. (Þskjs. A. 69,
II.). Ekki nefnir sýslum. neina or-
sök til veikinar, nje heldur liversu
lnin sje skæð eða viðtæk, eða hvar
og hvenær — fyrir nokkrum ár-
um — hún hafi gert varl við sig í
fyrstu. Þar sem vitanlegt er, að
peslin liefir magnast mjög eftir eld-
gos, t. d. gos Eyjafjallajökuls 1822
og Kötlugosið 1823, l)á er ekki ó-
liugsandi að Heklugosið 1728 liafi
magnað j)estina nokkur ár á eftir
—- ef ekki béinlínis verið l'rumkvöð-
ull liennar. Eftir þetta verður þess
vart, að pestin fer að breiðast út
um landið, en þó ekki nema á viss-
um stöðum, mjög inisskæð og með
löngum millibilum. Um Breiðafjörð
og vestursýslur er iiestin komin
upp úr miðri 18. öldinni. Árið 1760
drap pestin margt fje i Dölum
vestra, og einnig undir Eyjafjöllum.
í brjefi 18. des. 1762, cgir Brynj-
ólfur Sigurðsson sýslum. í Árnes-
sýslu: „Fjárpestin gengur fljótar
yfir (en bólusóttin, sein þá gekk
um sýsluna), svo að nú er hún
komin á velflesta bæi auslur i Mýr-
dal“. (Ivláðinn komst þá ekki þang-
að). Og sýslum. bætir við: „Fáeinir
bændur urðu sauðlausir, en margir
halda % eftir ennþá og sumir liafa
litinn skaða fengið. Á Landi og
Rangárvöllum er minst dautt svo og
i Hreppum, en fleira niður um sýsl-
ur. Má það undarlega orsakast af
landgfieðum eða lieilnæmara fóðri
og lofti“. (Þskjs. A 53?).
Siðar segist Steindór sýslum. i
Árness., líka í hrjefi lil amlm. 10.
febr. 1791, hafa heyrt, að pest geysi
i austanverðri Rangárvallasýslu og
smáfærist úteftir. Árnessýsla sje því
í hættu. Vill láta rannsaka veikina
og gera ráðstafanir til þess, að
varna útbreiðslu liennar. (Br.bók).
Um þetta bil er pestin líka kom-
in upp á Austurlandi, og 1795 ineð
þeim ákafa i Hamarsfirði — segja
Minnisverð Tíðindi (I. 158 og II.
423): að þar lial'i 3 stórliundruð
sauðfjár dottið niður sjálfdautt og
varð samstundis helblátt, rotnunin
Ijet sig strax í ljósi með ólykt, sem
vart nokkur fjekst slaðist og varg-
ar forðuðust.
Jafnvel þó lijer kunni að vera
kritað nokkuð liðugt, þá er vísl að
pestarkjötið gat fljólt orðið bláleitt
og daunilt, þegar fárið var sem óð-
ast. Varð kjötið þá lika öldungis
óætt. En þegar pestin var vægari
og drap kind og kind á strjálingi,
eins og algengast var á 19. öldinni,
þá bar minna á hláa litnuin og ó-
lyktinni af kjötinu. Var það þá
lika jafnan hirt og borðað, bæði
nýtt og saltað. Og eins þó ekki væri
nema rytjan, sem fanst, nögur og
leifar eftir hrafna og tófur. Þegar
pestin var vægust, þótti mörgum
pestarkjötið sælgæti, með flotinu
við, engu lakar en nýtt kjöt og ó-
mengað.
Mest bar jafnan á pestinni á
haustin og fram eftir vetri. Pestar-
hættan á veturna, dró kjark úr sum-
um bænduni, við eðlilega förgun fjár
sins á sláturtíma. Oftast var jiestin
einna skæðust í fyrstu frostum á
haustin og þá helst, cr hrímfall
var mikið.
Eigi var þó svo liáttað á 19. öld-
inni, sein Brynjólfur sýslumaður
sagði á 18. öld, að þestin drepi
minna í hærri og heilnæmari sveit-
unum, en i hinum er lægra lágu.
Var það fremur þvert á móti.
Dæmi.
í stað Jiess að rökræða það, sem
nú var sagt, skal lijer einungis drep-
ið á þrjú atvik frá kjarngóðu landi,
Keldum á Rangárvöllum. Atvik þau
er þó ekki liægt að sanna með rit
uðum heimildum, heldur verður að
taka trúanlegar frásagnir merkra
manna.
l'rh. d bls, Ih.
ÓPERUK, SEM LLPA.
Frh. af bls. (>.
og svikið guðina, — og að Jokum
segir liún, að Jiessi hofgyðja sje liún
sjálf, en föður sínum einum segir
hún frá drengjunum.
Pollio verður nú gagntekinn al'
þessari stórbrotnu fórnfýsi: að
Norma ætlar að fórna lífi sínu til
þess að bjarga honum og Adalgisu.
Vaknar nú á ný hjá honum ástin til
Normu og gengur hann l'ram og upp
á bálköstinn, en þangað er búið að
leiða Normu. Vill hann nú deyja
með henni. Biðja þau bæði Orovist,
föður Normu fyrir drengina. Bíða
þau þess siðan róleg, að kveikt sje
sje i bálkestinum.
Kemst gamli maðurinn við og fyr-
irgefur „syndurunum“, og þar með
lýkur leiknum.