Fálkinn - 19.05.1944, Side 5

F Á L K I N N
5
þekkjanlegar, og gerðu það svo-
nefndir ný-Platonistar seint í forn-
öld, fremstir þeirra Plotinos og
Porphyrios. Á þeim tíma er Róma-
veldi allt krafðist einhverra dul-
rænna trúarbragða, urðu kenningar
Piatons í höndum ný-Platonistanna
ekki lengur rökhyggja. Þeir tóku
nokkur atriði úr lieimspeki Platons
og teygðu úr þeim miklu lengra en
Platon hafði nokkru sinni hugsað
sjer, gerðu úr þeim sjerstaka tegund
dulspeki, sem fyrst var notuð í and-
stöðu við kristindóminn, en síðan
tekin upp í hann. Það í kenningum
Platons, sem olli ný-Platonistunuin
mestum heilabrotum, voru rökræð-
ur hans um tengsl sálar og likama,
holds og anda. Þeir tóku upp þráð-
inn, þar sem frá var horfið, og
lögðu sjerstaka áherslu á hugmynd-
ina um sífellda andstöðu og tog-
streitu holds og anda. Sálin, hluti
af heimssálinni, sem er Guð, er
sífellt að reyna að brjóta af sjer
viðjar holdsins og sameinast aftur
alsálinni, en er alltaf í þessu lífi
jarðbundin af leirnum sem hjúpar
hana.
Þegar Platonisminn var vakinn
aftur til lífsins á fimmtándu öld
gátu endurreisnar ný-Platonistarnir
ekki skilið á milli kenninga Platons
og Plotinos og töldu dulspeki Plot-
inos rökrjetta þróun úr heimspeki
Platons sjálfs. Það er einmitt þetta
viðhorf Platonismans, sem mest á-
hrif hafði á Michelangelo, en hann
ólst upp í nágrenni við Platónska
akademíið í Flórenz, þessi hugmynd
um sífellda andstöðu, sífellda bar-
áttu hins guðdómlega og jarðneska
í manninum. Þetta átti ekki við hann
vegna þess að hann væri djúpskyggn
eða lærður heimspekingur, heldur
vegna þess að þar var gefin i skyn
barátta,.sem háð var með ægimætti í
brjósti hans sjálfs. Og' það er þessi
sjerstaka baráttukenning sem Michel-
angelo leitasl sífellt við að tjá í
öllum sínum höggmyndum. Það er
þessi hugsun, sem gæðir myndir hans
hinum sjerstæða þrótti þeirra, svo
að menn skynja þar orkuna og á-
tökin. Þegar við athugum Þrœlana
tvo i Louvre sjáum við að þeir
streitast i blindni, ekki þó við ytri
öfl, heldur einhverju, sem býr i
þeim sjálfum. í öllum mannamynd-
um Michelangelos, hvort'heldur högg-
myndum eða málverkum, má skynja
sál, sem er ofviða jafnvel þeim glæsi-
lega iíkama, sem hún hefir tekið
sjer bólfestu i. Og Michelangelo
túlkar þessa hugsun um sam-
band hins jarðneska og guðdóm-
lega á margan hátt. Oft verður úr
henni andstæða höggmyndarinnár og
bjargsins, sein formið er höggvið
úr. í mörgum hálfgerðum myndum
Michelangelos liggur við að manni.
ægi myndin, sem kann að eiga að
tákna sálina, er hún berst við að
losa sig úr prisund bjargsins.
Það varð ekki hjá því komist að
tala svona mikið um Michelangelo,
vegna þess að min skoðun er sú,
, að ef við skygnumst eftir þeirri
heimspeki, sem liggur til grund-
vallar í verkum Einars Jónssonar,
komumst við að þeirri niðurstöðu,
að sjónarmið þessara tveggja manna
sé furðu líkt. Með þessu er ekki
sagt að Einar Jónsson hafi orðið
fyrir miklum áhrifum af höggmynda-
stil Michelangelos eða hugmyndum
hans. Það er svo skammt síðan að
hin Platónska uppistaða í verkum
Michelangelos var skýrð til hlítar
að Einari hefir varla verið sjer-
staklega kunnugt um hana. En mjer
finnast í verkum Einars Jónssonar,
eins og verkum Michelangelos, sje
þetta sama efni, andstaðan- og tog-
streitan milli þess guðdómlega og
jarðneska í manninum. Þetta sjónar-
mið kemur þegar fram i Alda Ald-
anna, sem hann byrjaði á 1894,
en þar sýnir listamaðurinn okkur
múg manna, hjálparvana og á ringul-
reið, sem brýst í blindni upp á við
til ljóssins. í myndinni Dögun, sem
gerð var á árunum 1897 til 1906,
er ekki aðeins um að ræða íslenska
jijóðsögu, nátttröllið sem nemur
stúlkuna á brott og verður að steini
er dagur ljómar, heldur einnig upp-
haf mjög merkilegrar hneigðar i list
Einars. Þar er fyrsti vottur þess
hve heillaður hann er af andstöðu
forms og þess formlausa, en það
einkennir svo mörg af síðari verk-
um hans. Mjer finnst það merkilegt,
að Einar skuli eftir þrjátiu ár koma
aftur að sama viðfangsefni i mynd,
sem enn er ófullgerð. Þetta viðfangs-
efni, mótuð myndin, sem stígur
smámsaman fram úr formlausum
steininum, eins og sálin gæti að lok-
um kastað af sjer leirhjúpi sínum,
kemur áþreifanlegast í ljós í hinu
mikilúðlega höfði, kallað Hvíld, sem
er gert á árunum 1915 til 19,35. Og
enn er það eftirtektarvert að lista-'
maðurinn liefir nýlega lokið högg-
mynd um sama efni.
Þessi sama hugsun er sifellt tjáð
og á rnargan hátt. Hlekkjuð mynd
Guðmanns hins unga, sem berst við
að losa sig úr höndum tröllanna,
er ef til vill skýrasta og beinasta
tákn hinnar sífelldu en oft árangurs-
lausu baráttu sálarinnar að losa sig
úr viðjum. Þetta viðfangsefni lausn-
arinnar kemur fyrir aftur og aftur;
einkum þó í síðari verkum hans.
Hin mikla mynd, sem kölluð er Úr
álögum, er ekki aðeins mikilfeng-
leg, rómantísk túlkun á sögunni um
sankti Georg og drekann, heldur
dásamleg táknmynd um sigur ljóss-
ins á myrkrinu, anda Guðs á liinu
illa. Drekinn kemur aftur fyrir í
ýmsum öðrum myndum Einars, á-
vallt i sama táknræna skilningnum:
Fornsögulegt skrýmsli á kafi í forn-
aldarleðju. Honum verður að granda,
fyrr nær mannssálin ekki takmarki
sinu. Tilbrigðin yfir þetta efni eru
jafn fjölbreytt og hin ótrúlega auð-
legð Einars að verkefnum, en aldrei
er brugðið eða hvikað frá megin-
hugsjóninni, fremur en hin innilega
dulræna trú Einars Jónssonar sjálfs
liefir nokkru sinni breyst eða brugð-
ist.
Það er þetta grundvallaratriði,
þessi hugsjón, semjifir í öllum verk-
um hans og allsstaðar er tjáð, sem
við verðum öllu öðru fremur að
skilja til hlítar, þegar við rannsök-
um verk hans. En til þess að skilja
listamanninn út í æsar verðum við
einnig að bera skyn á margt annað.
Mótunaraðferð Einars er í sjálfri
sjer nægilegt efni viðtækrar og heill-
andi rannsóknar, til þess að meta
listamanninn að verðleikum. Við
athugun á liöggmyndastil hans verð-
ur þess fyrst vart, eins og jeg hefi
áður sagt, hversu mjög liann ein-
beitir sjer að áhrifum línu og út-
línu. Maður veitir því strax eftir-
tekt í lág-ínynd l^ans af Fœðing
Psyche, hversu heildarálirifin skap-
ast af hreyfingu hvassra brúna og
samstilltum útlínum. Um standmynd-
ir hans má drepa á það, að liann
hirðir lítið um algöra skipulagn-
ingu myndarinnar í rúminu. Óllu
heldur velur hann sjer eitt eða fleiri
sjónarmið, að hætti endurreisnar-
myndasmiðanna, allt til Michel-
angelos: Byggir frá þvi verk sitt,
og krefst þess að áhorfandinn skoði
það einmitt frá þvi sjónarhorni.
Einar Jónsson er sjötugur í dag
en því skyldi enginn maður trúa,
svo ungur er hann i anda og útliti,
og svo fjarri er því, að nokkurrar
hrörnunar verði vart i hugarfari
hans eða leikni 'lianda hans sje
minni en áður, eins og sjeð verður
líka á þeim inyndum, sem hann
vinnur að.
Þess er ekki að vænta að list
Einars Jónssonar, hvorki höggmynda
stil hans nje heimspekinni sem
undir býr verði gerð skil í fimmtán
mínútna útvarpserindi. Þar getur
ekki orðið um annað að ræða en
benda i áttina. Enn er eftir að skýra
nákvæmlega og skilgreina manninn
sjálfan og list hans. En það skal sagt
hjer, að þetta verður að gera, því
að enginn vafi leikur á því, að
Einars Jónssonar verður lengi
minnst i sögu höggmyndalistarinn-
ar.
Sjómenn!
Verkamenn!
Fyrirligjandi:
Karlmannaf öt,
ágæt efni og fyrsta flokks snið.
Rykfrakkar
Regnkápur
Taubuxur
ReiSjakkar
ReiSbuxur
Sportblússur, alsk.
Sportpeysur, alsk.
Enskar húfur
Hattar
Manchettskyrtur '
Hálsbindi
Flibbar
Vinnuskyrtur
Sokkar
Nærföt
Vinnufatnaður,
allar tegundir.
Vinnuvettlingar
Oliukápur
fyrir fullorðna og börn
Olíuhattar
Drengjaskyrtur
Leðurblússur
Leðurjakkar
Svefnpokar
Bakpokar
Tjöld, allar stærðir,
smekklegt og gott úrval.
Geysir h.f.
Fatadeildin
j