Fálkinn - 12.10.1964, Side 23

Þeir höfðu komizt á snoðir um að fjárhagur The Times
væri eitthvað bágborinn og álitu, að ef nöfn blaðsins
og orðabókarinnar yrðu tengt hvort öðru, væri það einmitt
hið rétta auglýsingameðal. Bæði blaðið og bókin voru gömul
og höfðu á sér þennan gamla og æruverðuga menningarblæ
sem auðvelt átti að vera að selja. Þeir álitu að þetta væri
nærri því eins snjallt og að kaupa Péturskirkjuna af
páfanum í Róm og flytja hana til New York.
Hugmynd þeirra var í stuttu máli sú, að The Times skyldi
gegn greiðslu auglýsa Britannica og ábyrgjast um leið að
efnisval yrði eins gott og fáanlegt væri. í desembermánuði
1938 komu herrarnir til Lundúna og lögðu fram áætlanir
sínar. Samningar hófust og þeir enduðu eins og til var
ætlazt á því, að samkomulag náðist milli eigenda orðabókar-
innar og The Times. Þetta átti að leiða til æfintýralegs
árangurs fyrir gömlu alfræðiorðabókina, sem hafði aldrei
látið fánánn falla síðan 1768.
Alfræðibókin hóf göngu sína á fræðsluöldinni, þegar hug-
takið konversationsleksikon, sem þýtt hefur verið alfræði-
- bók á íslenzku var fyrst skapað af þýzkum útgefanda árið 1709.
Handbækur, sem fjölluðu um allt milli himins og jarðar,
höfðu verið þekktar allt frá fornöld, en sú tegund, sem
við þekkjum nú, var grundvölluð á Englandi með Chambers
Cyclopædia árið 1728. Á því verki byggði Diderot hinn
franski, sem byrjaði á sinni miklu alfræðibók sem þýðingu
á Chambers. Ekki leið samt á löngu fyrr en hann sá að
undum, svo það, sem í bókinni stendur, er hreint ekki lélegt.
Bell hafði prýtt verkið með eirstungum t. d. er þar að finna
nákvæma mynd af örkinni hans Nóa, svo nákvæma að
auðvelt á að vera að byggja aðra örk eftir henni. Þar var
líka mynd, sem sýndi fóstur í móðurlífi, sú mynd varð fólki
svo mikil hneykslunarhella að taka varð hana úr bókinni,
svo hún spillti ekki trú barna á storkinn.
Þegar fyrstu útgáfu var lokið, hafði Smellie fengið nóg af
samvinnunni við hina tvo og gaf alls ekki kost á því að
halda áfram við næstu útgáfu. Hann fór í þess stað að Þýða
náttúrufræði Buffons og hafði bókmenntaklúbb í krá einni
og þar kynntist hann Robert Burns, sem hann trúði fyrir
þvi, að hann hefði samið alfræðibókina með aðstoð skæra
og límkx-úsa.
Útgefendurnir tveir virðast hafa haft glöggt auga fyrir
illaförnum bókmenntamönnum, sem ekki gerðu miklar
kröfur. Eftirmaður Smellie varð Ballon Tytler, sem fékk auk-
nefni sitt vegna þess að hann gerði tilraunir með loftbelgi.
Hann var að minnsta kosti eins sérvitur og di'ykkfeldur og
fyrirrennarinn, en útgefendurnir fyrirgáfu honum það vegna
þess að hann gerði ekki háar kaupkröfur, en var sífellt
í peningavandræðum. Þeir voru meira að segja svo heppnir
að finna hann í skuldafangelsi. Dvölin þar hlýtur að hafa
gert hann samningalipran, því hann var ráðinn fyrir 17
shillinga á viku, en það voi’u alger sultarlaun, sem aðeins
hrukku fyrir mestu nauðsynjum fjölskyldunnar. Fyrir
IORDABÓKARINNAR
EFTIR
OLE STOltM
hyggilegra væri að byrja frá rótum. Hann gafst líka fljótlega
upp á því að notast við meira eða minna óþekkta samstarfs-
menn, þótt þeir væru samvinnuliprari og vægari í kröfum
en fagmenn. Smám saman fékk hann starfsmenn eins og
Rousseau, Voltarire, Helvétius, Montesquieu, Necker,
Marmontel og fleiri, sem með nöfnum sínum einum juku
álit verksins og útbreiðslu.
Hagnaðurinn af frönsku orðabókinni kom þremur herrum
f Edinburgh af stað með Britannica árið 1768. Þessir menn
voru prentarinn Macfarquhar eirstungumaðurinn Bell og
bókmenntamaðurinn William Smellie, sem bæði var drykk-
felldur og illa á sig kominn á ýmsan hátt. Hann varð ritstjóri
orðabókarinnar. William Smellie hafði verið nemi hjá
prentara Edinborgarháskóla og sem eins konar aukagetu
hafði hann fengið leyfi til að hlusta á þá fyrirlestra við
háskólann, sem hann hafði áhuga á, á þann hátt varð hann
allvel menntaaður. Skáldið Robert Burns, sem kynntist
honum síðar, hefur staðfest, að Smellie hafi verið vel greind-
ur og skemmtilegur náungi en mikill vinur flöskunnar.
William Smellie var afar duglegur að skrifa og kom ótrúlega
miklu í verk, það skipti miklu máli fyrir verzlunarmennina.
Það réði líka nokkru um valið á ritstjóra, að hann var
ekki kröfuharður. Hann samdi alla orðabókina fyrir 200
sterlingspund eða 24.000 íslenzkar krónur samkvæmt núver-
andi gengi sterlingspundsins. Mest af þessu tók hann frá
öðrum bókum og hann hafði lag á því að stela góðum höf-
þessum launum vann hann í 7 ár, án þes að fá neina kaup-
hækkun. Hann hefur þannig verið fundið fé fyrir útgef-
endurna, eins duglegur og hann var að stytta og fella saman
það sem aðrir höfðu skrifað. Hvort verkið var í samræmi
við síðustu uppgötvanir vísindanna, skipti minna máli.
Sköpun heimsins var t. d. tímasett árið 4004 fyrir Krist, þ&
speki fékk alfræðibókin frá skozkum biskupi, sem hafði
reiknað þetta út með því að lesa biblíuna vandlega. Þá
var auðgert að tímasetja syndaflóðið 2348 fyrir Krist og
eftir sömu aðferð var ekki svo erfitt að ákveða, að Nói hlyti
að hafa stofnað nýlendu einhvers staðar í Austurlöndum
á þessum tíma, þess vegna hlyti hann að vera stofnandi Kína-
veldis. Hvort þessi kenning á rætur sínar að rekja til biskups-
ins, eða hins ágæta Ryewhiskyis skal látið ósagt.
Tytler fór sína leið til Ameríku þégar hann kom auga á
afleiðingarnar af pólitískum pésa sem hann hafði skrifað.
Ævi hans endaði í ísköldum bandarískum skurði í janúar-
mánuði 1805, undanfari ævilokanna var mikil dx-ykkjuveizla.
En verkið lifir áfram. Árið 1797 fóru rithnuplarar að gefa
það út án þess að borga nokkur ritlaun til fyrstu útgefend-
anna, sem höfðu fengið þetta allt fyrir lítið. Macfarquhar
dó 1798 og Bell hélt áfram á eigin spýtur með fjcrðu
útgáfu undir smásjá Lundúnaútgefandans Constable, sem
kallaður var Napoleon útgefendaheimsins. Hugmyndaríkur
maður, sem hugmyndirnar komu að síðustu á kaldan klaka
Framh. á bls 29.
FÁLKINN 23