Vikan - 17.05.1956, Blaðsíða 4

vintýrið um
ðBPTII DAPIft
unt i u uh
Ævisaga annáluðustu kvikmyndastjörnu veraldar
FORSAGA: Greta Gustaisson ólst upp
í basli og fátœkt I Stokkhólmi, en var
alltaf ákveðin í að gerast leikkona. Fyrir
tilviljun, fékk hún að leika í nokkrum
stuttum auglýsingamyndum og einni ó-
merkilegri kvikmynd, en síðan var henni
hjálpað til að komast í Dramatíska skól-
ann. En þá gerðist það, sem átti eftir
að breyta öllum lífsferli hennar — hún
hltti Mauritz Stiller, kvikmyndastjórann
fræga, og frá því segir í þessum kafia.
EN Stiller var ekki aðeins hrifandi vegna hins
frumlega klæðaburðar. Framkoma hans var
aðlaðandi, jafnvel þó skaplyndi hans væri óstöð-
ugt eins og kvikasilfur. Hann var ákaflyndur,
metorðagjarn, gáfaður, raussamur, eigingjarn,
hávaðasamur, fágaður I framkomu og rustalegur
í senn. „Hann hikaði aldrei við að kalla hlutina
sínum réttu nöfnum og sagði alltaf nákvæmlega
það sem hann hugsaði," segir Victor Sjöström,
sem lengi var nánasti vinur hans. Meðan hann
var að stjórna kvikmynd, missti hann oft stjórn
á skapi sínu. Hann gat ekkert við það ráðið,
en oft var hann særandi, ákaflega særandi, og
jafnframt var hann eldsnöggur upp á lagið. Og
það var allt annað en skemmtilegt fyrir vesalings
fórnarlambið. En hann var líka fljótur til að
biðja afsökunar og ég held ekki að nokkrum
manni hafi verið illa við hann innst inni.
Stiller var -— svo maður noti orð, sem sam-
starfsmenn hans nota oftast um hann — fæddur
kvikmyndastjórnandi. Hann naut þess að segja
fólki til, hann hafði smekkvísi og ríkt ímyndun-
arafl til að bera og hann dáði allt seni fallegt var.
„Hann varð blátt áfram líkamlega veikur, ef
hann sá eitthvað ljótt,“ hefur Victor Sjöström
sagt. Ef kunningjar hans eða vinir voru í fötum,
sem honum fundust óklæðileg, þá sagði hann
þeim það umbúðalaust. í>egar hann kom inn í
stofu í ókunnugu húsi, gat hann ekki stillt sig
um að stinga upp á breytingu á húsbúnaðinum
eða að húsgögmmum væri öðruvísi fyrirkomið,
svo að þau nytu sín betur. Þegar hann ætlaði
að byggja sér sitt eigið einbýlishús, fékk hann
vini sínum Wilhelm Bryde, sem var skreytingar-
maður í mörgum af kvikmyndum hans, lausleg-
an uppdrátt og ætlaði honum að gera teikning-
una.“ Það sem hann hafði í huga,“ hefur Bryde
sagt, „var sambland af rússnesku einbýlishúsi
og sænskum herragarði. Það var alger nýjung
og ekki auðvelt að koma henni í framkvæmd,
en hann fékk það sem hann vildi. Það fékk hann
næstum alltaf.“
Stiller lifði alltaf um efni fram. Hann dáði
góðan mat og góð vín og leit á sjálfan sig sem
vandlátan sælkera. Hann var örlátur á peninga,
þó hann ætti það jafnframt til að véra hlægi-
lega sparsamur á smáútgjöldin. Hann hélt að
hann sparaði á því að borga ekki sígarettum-
ar sínar sjálfur. Setningin „Gefðu mér sígarettu"
var jafn einkennandi fyrir hann og útsaumuðu
silkislopparnir hans. Ef einhver hikaði hið allra
minnsta við að fara að óskum hans, sagði Stiller
alltaf „Þú skalt fá heilmikinn pakka i jólagjöf!"
en það fékk aldrei neinn. En hann gat líka af
eigin hvötum sýnt mikið örlæti. Einu sinni um
jólaleytið hitti hann leikkonu á götunni í Stock-
hólmi, sem sagðist vera búin að vera atvinnu-
laus í marga mánuði. „Ég var einmitt á leiðinni
til að kaupa blóm handa þér í jólagjöf, en nú
er bezt að þú kaupir þau sjálf," sagði Stiller
og stakk hundrað krónu seðli i lófa hennar.
Venjulega hafði hann mestu fyrirlitningu á
að vera fótgangandi. Hann vildi heldur aka í
kraftmikla sportvagninum sínum, sem var hættu-
legasti bíllinn í Stockhólmi fyrir öryggi almenn-
ings og jafnframt sá þeirra, sem vakti mesta
athygli. Þetta var Kisse Kam bíll, gerður eftir
pöntun og málaður æpandi kanaríugulur. Fyrir
utan ýmislegt annað fínerí, hafði þessi stillerski
bíll tvö aukasæti, sitt hvoru megin við benzín-
geyminn aftan á, gerð fyrir þá farþega, sem
vildu aka í fersku lofti. „Hann ók bilnum eins
og flugvél," segir Wilhelm Bryde. Klæddur af-
burða glæsilegum og sérkennilegum sportfötum,
ók hann uin götur Stockholmsborgar, á þvílíkri
ferð að þetta uppskafningslega farartæki hlaut
almennt nafnið „Gula hættan“.
Eins og flestir, sem leggja sig fram um að
vekja umtal, var Stiller að bæta sér upp, það
sem hann hafði orðið að neita sér um. Á 28. af-
mælisdaginn sinn hafði hann ekki haft meiri aura-
ráð en svo, að hann gat rétt haldið í sér lífinu.
Hann fæddist í Helsinki á zartímanum og var
sá fimmti í röðinni af sex systkinum. Faðir hans
lék með herdeildarhljómsveit í rússneska hern-
um. Honum var gefið nafnið Moses og þó hann
breytti því seinna, þá kölluðu vinir hans hann
alltaf „Moje". Fjögurra ára gamall varð hann
^iiiiiiiiiiiiiiitiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiimiiitiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiitiiiHiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiii'/,,
| VEIZTU —? |
I 1. Hvar er Kyrrahafið austan við Atlants- i
I hafið ? i
I 2. Hvar nam Skallagrímur Kveldúlfsson |
land og hvaða ár mun hann hafa kom- i
ið hingað ? |
i 3. Af hverjum keyptu Bandaríkjamenn i
i Virgineyjarnar ? :
i 4. Hve mörg spil í spilastokknum hafa =
mismunandi útlit, eftir því hvor endinn |
snýr upp ?
I 5. Hver var það sem átti gripina fjaður- i
ham, og Brisingamen, ók í vagni með |
köttum fyrir, bjó á Fólkvangi og tók §
á móti hálfum val? i
l 6. Hvað hétu synir Nóa? i
1 7. Mundi útflytjandi frá Jörðinni til Marz :
vega meira eða minna þar?
1 8. 1 hvaða á er Hjálparfoss?
I 9. Hver er J. Arthur Hank?
I 10. Gáta: Hver er sú státlega stjarna,
sem salsæti heldur,
nóglega vafin
nýma reyfi,
þegar það þrýtur,
þá er hún liðin.
Bjá tvSr á bl». 18.
munaðarlaus, þegar foreldrar hans frömdu sjálfs-
morð. Eftir það ólst hann upp hjá frænda sínum,
Gyðingi, sem var hattagerðarmaður, og eftir
átta ára skólagöngu varð hann lærlingur hjá
þessum frænda sínum. Hann reyndist lítt not-
hæfur til viðskiptalegra starfa og leitaði til leik-
hússins, þar sem hann dró fram lífið í firrim ár
sem annars floklcs leikari.
Þegar hann var orðin 25 ára gamall leitaði
rússneska lögreglan hans sem flóttamanns —
hann var jú rússneskur ríkisborgari og hafði
ekki gefið sig fram til herþjónustu —, svo að hann
flúði frá Helsinki til Stockholms. Falskt vega-
bréf og sænskan hans, sem hann hafði lært í
skólanum, hjálpuðu honum til að sleppa inn í
landið. Stiller hafði órð fyrir að vera óhræddur
við áhættu, já, fyrir að vera yfirhöfuð ekki
hræddur við neitt nema rottur. Hann bjó sér
til æfingu, sem hann notaði þegar hann þurfti
að telja í sjálfan sig kjark. Hann greip með
báðum höndum um hornin á jakkanum sín-
um, kippti snöggt og fast í þau, kastaði höfð-
inu aftur á bak og skaut hökunni þrjózkulega
fram. Hann mælti með þessari æfingu við vini
sína og sagði: „Farðu bara að eins og Moje
Stiller og þá verðurðu að nýjum og hugrakkari
manni."
Eftir að Stiller kom algerlega peningalaus til
Svíþjóðar, þurfti hann á að halda öllu sínu hug-
rekki, til að lifa af næstu sex árin, hin erfið-
ustu á lífsferli hans. Hann stundaði alls kyns
störf, lék smáhlutverk hjá lélegum leikflokki, sem
lék í sveitaþorpum og álíka skjótur endir varð
á misheppnuðum gestaleik í revýu. Oft hafði
hann engan annan stað að sofa á en bekk í
skemmtigarði. Eftir að hann kynntist vinsælli
óperettustjörnu, sem leyfði honum að búa hjá
sér, hafði hann það heldur betra. 1 marga daga
í röð kom það þó fyrir, að hann fór ekki út fyrir
dyr. „Ég vil heldur halda mig inni en að láta sjá
mig með óhreinan flibba," sagði hann við vin-
konu sína til skýringar. Að lokum batzt hann
samtökum við fámennan hóp ungra leikara,
sem höfðu skrapað saman svolitla peningaupp-
hæð og leigt leikhús, sem þau kölluðu Intima
leikhúsið. Stiller var leikstjóri og gagnrýnin á
nokkrum sviðsetningum jók hróður hans, eink-
um sviðsetningunni á „Vald myrkranna" eftir
Tolstoy, en fyrirtækið fór í hundana eftir nokkra
mánuði.
En á meðan á þessu gekk, hafði Stiller séð
sínar fyrstu kvikmyndir, franska mynd með
Sacha Guitry og nokkra ameriska tvíþáttunga,
og áhugi hans fyrir þessu listformi vaknaði á
augabragði. Hann sótti um atvinnu hjá „Svenska
Bio“ kvikmyndaframleiðslufyxirtæki, sem hafði
bækistöð i Stockholmi. Julius Janzon, yfirmynda-
tökumaður fyrirtækisins, minnist þess að Stiller
var í glæsilegum fötum með silkiuppslögum, sem
hann hafði fengið að láni, þegar hann kom í til-
raunaupptökuna, og með hvíta hanzka og legg-
hlífar. Honum tókst ekki að sannfæra þá um
leikarahæfileika sína, en hann fékk stöðu sem
stjórnandi. Það átti fljótt eftir að koma í ljós,
að hann hafði fundið sitt rétta starf.
Frá þvi árið 1911, þegar Stiller byrjaði að
4