Vikan - 17.05.1956, Blaðsíða 5

stjórna i kvikmyndum, og þangað til hann hitti
■Gretu Gustafsson árið 1923, hafði hann stjórnað
tim fjörutíu myndum, sem höfðu hlotið alþjóð-
lega viðurkenningu. Eftir að hafa reynt sig við
fjölda af tvíþáttungum af^ greinilegri melodrama-
tiskri gerð, sneri Stiller sér fyrir áhrif frá sam-
starfsmanni sínum Victor Sjöström, sem hafði
mikla trú á listrænum möguleikum kvikmyndar-
innar, að alvarlegri kvikmyndaframleiðslu. Þá
var það sem sænsk kvikmyndagerð byrjaði það
sem seinna var kallað „tímabilið mikla“. Kvik-
myndirnar, sem til urðu á þessu timabili, hafa
bæði evrópskir og amerískir gagnrýnendur talið
vera meira á undan sinni samtíð en nokkrar
.aðrar myndir á þeim tima.
Tillag Stillers til þessa tímabils var flokkur
'mynda, sem byggðar voru á þekktum norður-
landa skáldsögum. Frægasta kvikmynd hans var
„Silfrið prestsins“ (sem sýnd var í Filmiu um
daginn) eftir sögu Selmu Lagerlöf.
Árið 1923 fór Sjöström frá Svíþjóð og til
Hollywood, svo að Stiller stóð einn í stafni á
isænsku kvikmyndaskútunni, og þar kunni hann
alls ekki illa við sig. Hvort sem það var í starfi
:sínu eða einkalífi, átti Stiller með sína áköfu
skapgerð, sín snöru tilsvör í samræðum og all-
an sinn frumlega persónuleika, auðvelt með að
afla sér vina, en þrátt fyrir það var hann á
margan hátt óráðin gáta jafnvel þeim sem
stóðu honum næstir.
Stiller kvæntist aldrei. „Hann naut þess að
hafa fagrar konur í kringum sig, hafði áhuga
fyiúr þeim, en elskaði þær aldrei,“ segir Wil-
helm Bryde. Þó að Stiller drægist að konum á
eðlilegan hátt,“ eins og einn af vinum hans
sagði, þá hafði hann búið í huganum til mynd
af hinni fullkomnu konu. Sú kona sem hann leit-
aði eftir, átti ekki bara að vera falleg, án þess
að vera „ofur tilfinninganæm, gáfuð og dulárfull“.
Hann gerði tilraun til að breyta Mary Johnson,
aðalleikkonunni í „Silfrið prestsins", í þessa
draumadís, en hún brást vonum hans, og hann
hélt áfram að leita.
Svo sjálflægur sem hann var, þá trúði hann
því í blindni að — aðeins ef hann gæti fundið
konu, sem hefði eiginleika draumdísar hans —
skyldi hann gera hana að svo mikilli leikkonu,
að heimurinn hefði aldrei séð aðra eins. „Stiller
dreymdi um að sigra heiminn eins og Eisenstein,
en eftir öðrum leiðum," skrifar doktor Beng-
Idestam-Almquist. „Ef hann gæti 'bara fundið
rétta tegund af konu, þá skyldi hann gera hana
að stjörnu, sem allur heimurinn lægi í duftinu
fyrir. Sú stjarna átti að vera tiginmannleg,
þóttafull og kýmin, en bak við þetta ytra borð
hlý og kvenleg eins og Tora Teije í „Erotikon“
(fyrsta alvarlega. kvikmyndin hans). Hún átti
að hafa eitthvað af krafti og leyndardómsfullum
svip Mary Johnson í „Silfrið prestsins". Stiller bað
handritahöfund sinn og verðandi prófessor í heim-
speki og sögu, Arthur Nordén, um að finna
hentugt nafn fyrir þessa ímynduðu alþjóðlegu
stjörnu. Nordén datt ungverski konungurinn
Gabor Bethlen í hug og stakk upp á Mona Gabor.
Stiller varð hrifinn og reyndi að bera það fram
A ýmsum málum — Gabor Gabor Gabro Garbo . . .
Nú hafði Stiller því bæði nafn og áætlun fyrir
kvikmyndaleikkonuna, sem átti að uppfylla
drauma hans. Og þegar Greta Gustafsson kom
til að láta mynda sig til reynslu í Rasunda,
hafði hann líka konuna.
6. KAFLI.
Þó að Stiller hefði aldrei hitt Gretu Gustafsson,
hafði hann heyrt Carl Brisson, danska revýu-
töfrarann, tala vel um hana. Greta tilheýrði ákaf-
asta aðdáendahóp Brissons, eins og áður hefur
verið sagt, þó ekki sé hægt að segja að þær
tilfinningar hennar hafi verið endurgoldnar.
Brisson var hamingjusamur í hjónabandi sínu
og fannst Greta vera svolítið þreytandi ung
stúlka. Hún var ástfangin af honum á sína skóla-
stelpulegu vísu, elti hann í sífellu og hafði —
ef maður má trúa Brisson — reynt að krota
,,GG elskar CB“ í hjarta á búningsklefadyrnar
í Mosebacke-leikhúsinu. 1 von um að geta beint
Greta Garbo
sem Elisabet
Dohna
i „Gösta
Berlings
saga“.
áhuga hennar frá sjálfum sér, hafði hann stungið
upp á því við Stiller að hann liti á þessa áhuga-
sömu og laglegu leikkonu, sem hann gæti kannski
haft not fyrir í „Gösta Berlings sögu,“ sem Stiller
var að undirbúa vorið 1923. Þegar því Stiller
hringdi í Dramatiska leikskólann og bað um að
útvega sér tvo snotra kvennemendur -— „ekki
endilega þær gáfuðustu, heldur þær fallegustu"
— þá nefndi hann einkum Gretu Gustafsson.
Daginn sem þær áttu að leika fyrir framan
kvikmyndavélina í tilraunaskini, tóku Greta og
Mona Martenson sporvagn út í kvikmyndaver
Svens Filmindustri í Rasunda. Einn, af aðstoðar-
mönnum Stillers, sem tók á móti þessum tveim-
ur taugaóstyrku umsækjendum og visaði þeim
inn til andlitsförðunarmannsins, hefur sagt frá
því hvernig þær komu fyrir sjónir: „Mona var
lágvaxin, bústin og ákaflega lagleg. Greta var
lika bústin, en jafnframt óframfærin, ógreidd og
með bil á milli framtannanna. Mona var talin
laglegasta stúlkan i leikskólanum. Greta var við
fyrstu sýn ekki eins lagleg, en hún hafði dásam-
legan líkamsvöxt, jafnvel þó hún hefði tilhneig-
ingu til að fitna.“ Þegar búið var að farða Gretu,
sem klædd var einfaldri dragt, var farið með hana
inn í vinnustofuna, þar sem Stiller beið ásamt
aðstoðarfólki sínu. Þegar hún var kynnt fyrir
Stiller, hneigði hún sig.
„Ef þér viljið fá hlutverkið, verðið þér að
léttast um tíu kíló,“ voru fyrstu orðin, sem
Stiller sagði við hana. Greta roðnaði. „En hvað
hún er falleg,“ bætti hann svo við, og talaði
fremur til samstarfsmanna sinna en Gretu.
„Hafið þið noklturn tíma séð önnur eins augn-
hár? . . . En, litla ungfrú, þér eruð allt of feit-
ar! . . . Er hún ekki falleg? . . . Sjáið þið þessa
fætur . . . svona fallegir hælar, ein einasta hrein
fín lína . . .“ Meðan á þessari stillersku hrifn-
ingarupphrópun stóð, litu samstarfsmenn hans
undrandi hver á annan.
„Og viljið þér nú leggjast niður og vera veik,
litla ungfrú,“ hélt Stiller áfram. Greta hikaði, en
þegar hún sá að brúnin á Stiller þyngdist, fór
hún og lagðist á legubeltk. Hún var alveg utan
við sig og gat ekki sýnt mikið annað en hræðslu.
Stiller beygði sig niður að henni.“ Vitið þér ekki
hvað það er að vera veik, i herrans nafni?
Kunnið þér ekkert? Vitið þér ekkert um sorg
og eymd? Hafið þér aldrei komið i leikskóla?"
þrumaði hann. „Leikið, leikið!“ Greta var að
því komin að bresta í grát, en reyndi að stilla
sig.
An þess að taka það fram hvort hann væri
ánægður eða eklti, sagði Stiller henni að rísa
upp af legubekknum og gaf skipanir um að
taka andlitsmyndir og f jarlægðarmyndir af
henni, meðan hún gengi fram og aftur um gólf-
ið í vinnustofunni. Svo fór hann aftur að tala með
hrifningu um líkamsvöxt hennar og hreyfingar.
Eftir það sagði hann henni að hún mætti fara
heim.
Með barnslegum ákafa kom Greta aftur i kvik-
myndaverið daginn eftir, leitaði uppi kvikmynda-
tökumanninn — það var Julius Janzon — og
spurði hvernig sér hefði tekizt. Janzon varaði
hana við að gera sér allt of miklar vonir. Greta
þakkaði honum og sneri við til borgarinnar.
Janzon var ekki sá eini, sem var þessarar skoð-
unar. Næstum allir aðrir en Stiller voru sama
sinnis. Ragnari Hylten-Cavallius, sem skrifaði
handritið að „Gösta Berlings sögu“, fannst ekki
mikið til um Gretu og hætti á það að leiða yfir
sig reiði Stillers með því að láta það í ljós.
„Hún er uppburðarlaus", svaraði Stiller. „Hún
hefur enga tækni, hún kann ekki að láta i
ljós tilfinningar sínar, en hún verður góð. Trúið
mér!“ Stiller vildi alltaf hafa ákvörðunarréttinn,
þegar um kvikmyndir hans var að ræða. Og hann
ákvað það einn að Greta skyldi leika Elisabetu
Dohnu, næst stærsta kvenhlutverkið í Gösta
Berlings sögu.
Asíu-, Afríku- og Suð-
ur-Ameríkuþjóðirnar eru
nokkuð langt á eftir öðr-
um þjóðum í öllu sem að
iðnaði lýtur. Þessvegna
hafa hjálparstofnanir
Sameinuðu þjóðanna
komið þvi þannig fyrir
í samvinnu við danska
ríkið, að menn frá þess-
um löndum fái tækifæri
til að taka þátt í sex
mánaða iðnaðarnám-
skeiði í Tekníska skól-
anum í Kaupmannaliöfn.
Hér á myndinni sést
Haitibúi vera að læra
hvernig spunavéi vinnur.
5