Vikan - 07.07.1960, Qupperneq 9

norræn samvinna mjög á dagskrá á þessum árum og átti vaxandi
gengi a'ð fagna. Eins og kunnugt er, er norræn samvinna ekki sízt
fólgin í veizluhöldum og samkomum fyrirmanna í hinum norrænu
löndum. Guðlaugur kann vel við sig í slíkum hátiðahöldum og mun
því liafa þótt vegur Norrséna félagsins á íslandi of litill. Hann varð
því brátt eftir heimkomuna driffjöðrin í Norræna félaginu, maðurinn,
sem vann störfin, skipulagði allt, sá um allt, en aðeins sem ritari
félagsins. Það féll honum þungt, að minnsta kosti þegar líða tók á
tímann, sem hann gegndi ritarastarfinu. Fannst honum, að hann,
sem alla þræði hafði i höndum sér og allur þunginn af starfinu
hvíldi á, ætti fremur að vera liöfuð og heili samtakanna en „topp“-
menn, sem litið gerðu annað en láta sólina skina á sig við hátiðleg
tækifæri. Ýmsir félagar Norræna félagsins voru og á sömu skoðun,
og þegar Stefán Jóhann lél af störfum, var Guðiaugur kosinn for-
maður — og sjálfum sér til mikillar ánægju.
Guðlaugur hélt áfram ótrauður að starfa, eins og hann hafði alltaf
gert. En ef til vill færðist hann of mikið í fang. Hann braut upp á
hugmyndinni um „Norræna höll“ á Þingvöllum, og eins og hans
var von og vísa, liófst hann handa um fjársöfnun. Ef til vill gekk of
mikið af atorku hans i þetta, — og kannski hefur hann i aðra rönd-
ina lært það af fyrirrennuruin sínum i formannsstarfinu, að formað-
urinn ætti ekki að vera að snúast í öllu. Að minnsta kosti varð það
eitt úr norrænu liöllinni, að aldrei var gert meira en steypa kjallar-
ann, —- og er liann nú týndur flestum, en kunnugir geta fundið hann,
mosagróinn, og sér inn í hann, eins og þar sé um hraunhelli að
ræða. Hins vegar eignaðist Guðlaugur ágætan sumarbústað þarna
skammt frá, þar sem hann dvelst oft á sumrum.
Þessi ósigur, — og fleira kom til, — varð í raun og veru til þess
að gefa Gunnari Thoroddsen tækifæri. Ilann er veizluglaður maður,
eins og kunnugt er, enda glæsimenni i fögrum salarkynnum, —- og
ekki er það ónýtur titill á Norðurlöndum að vera formaður Norræna
félagsins. Hann el'ldi seið að Guðlaugi, fékk vini sína, jafnvel i stjórn
félagsins, til þess að snúast gegn formanninum á aðalfundi, — og
hann var felldur frá kosningu. Þetta var í raun og veru fyrsti og
eini ósigur Guðlaugs Rósinkranz. í fyrstu varð hann alveg undrandi,
en siðan reiður, og eftir að reiðin hafði grafið um sig um sinn, fór
hann að hyggja á hefndir. Og hefndin varð sú, að liann stofnaði
Sænsk-islenzka félagið. — Nú er líka svo komið, að Norræna félagið
er i liálfgerðri upplausn í eintóm vinafélög þjóðanna fimm. Guðlaug-
ur var vitanlega kosinn formaður hins nýja félags, og gegnir hann
enn því starfi af mikilli prýði.
Þegar Guðlaugur kom heim, gerðist liann kejinari við Samvinnu-
skólann, og innan tíðar varð tiann yfirkennari þar og síðast skóla-
stjóri um sinn, en hætti því, þegar hann var skipaður þjóðleikhús-
stjóri fyrir um það bil ellefu árum.
Áður en Guðlaugur var slcipaður i það veglega, nýja embætti, höfðu
IDDARINN
verið geysilega hörð átök bak við tjöldin um það. Þá var framsóknar-
maður menntamálaráðherra, — og þegar menn vissu um umsækj-
endurna, tötdu ýmsir, að úrslitin væru auðsæ. En i sama bili hófust
árásirnar á Guðlaug. Mennlunarsnobbar stóðu fyrst og fremst fyrir
þeim. Þeir hafa aldrei viljað viðurkenna starfshæfni Guðlaugs vegna
þess, að hann er ekki háskólaborgari. Þessi hópur manna á eitt orð
í fórum sínum, sem þeim er mjög tamt, þcgar þeir vilja gera lítið
úr manni: seminaristi, — kennaraprófsmaður. Þetta orð dundi á
honum, og hann varð að þola árásir, löngu áður en liann var farinn
að starfa. Ýmsir héldu því fram, að jjekktur leikari ætti að fá stöð-
una, en allir geta imyndað sér, hver útkoman liefði orðið. Við áttum
fáa leikmenntaða menn, sem hæfir voru í svo vandasamt starf, í raun
og veru engan, sem stóð utan við og fyrir ofan sjálfa leikstarfsemina
og þær deilur og þá afbrýðisemi, sem henni fylgja. Svo þurfti líka
að hafa annað í huga: Þó að sjálf tistin væri aðalatriði, þá þurfti líka
að hugsa um það, að títið þjóðfélag var að ráðast í stórkostlegt fyrir-
tæki, og það varð að gæta þess, að vel væri farið með fjármuni og
alls gætt í þvi efni. Þó að Guðlaugur Rósinkranz hefði ekki neitt orð
á sér fyrir teiktistarþekkingu, þá vissu kunnugir, að hann var dug-
legur og að lionum var sýnt um fjármál og stjðrn fyrirtækja. Hann
fékk embættið.
En deilurnar þögnuðu ckki. Þær liafa lialdið áfram til þessa dags.
Þjóðleiklnisið hefur vaxið og dafnað undir stjórn hans, — og þó
að margt megi að þvi finna, þá neitar þvi enginn, að furðumikill
friður hefur verið innan veggja þess. Fjárhagslega er afkoma leik-
Framhald á bls. 35.
<
Örstutt saga eftir VASA
FORD-station ’59
fimm dyra, kominn beint úr
kassanum, gulur og svartur,
splunkunýr, stolt eigandans, Páls
Jónssonar forstjóra, einnig stolt
fyrirtækisins, P. Jónssonar og
kós, umboðs og heildverzlunar,
öfundargripur annarra.
Þessum glæsilega vagni var
ekið hægt fram dalinn. ökurnað-
urinn, Páll Jónsson, var einn í
bílnum, og honum lá ekkert á.
Allt var hljótt og þögult, eins og
sumarnótt getur orðið kyrrust
um lágnættið. Maðurinn í bíln-
um var í feitara lagi, og hann
reykti sveran vindil. Hann leit
til beggja hliða, og við og við
stöðvaði hann bílinn svo til al-
veg. Yfir hann kom undar-
leg sælutilfinning, gleðiblandin
hryggð, söknuður. I mörg ár,
átján viðburðarík ár, hafði hann
ekki séð þessa sveit. Hér hafði
hann fæðzt, í þessum dal hafði
hann alizt upp, milli þessara hálsa
hafði hann átt heima fyrstu tutt-
ugu og þrjú ár ævinnar. Á þess-
um slóðum var hann kallaður
Palli frá Seli. Héðan hafði hann
farið fátækur og feiminn til þess
að verða að manni, og hann hafði
orðið að manni. Hingað var hann
kominn, P. Jónsson og kó, til að
sýna sveitungum sínum Ford
station ‘59, fimm dyra, til að
sýna þeim það.
Palli litli í Seli var alltaf seig-
ur strákur, og hann hafði nokk
spjarað sig. Á bæjunum í kring
bjuggu lúnir menn, hann hafði
stundum hitt þá í bænum, lotna,
skreflanga menn í annarlegum
sparifötum og með sigg í lófum,
menn, sem heilsuðu með handa-
bandi og notuðu sterkar áherzl-
ur. Páli þótti vænt um þessa
menn. Þetta voru sveitungar
hans, gamlir vinir eða óvinir, en
allir komu þeir honum við. Þetta
voru hans menn.
Hann stöðvaði bílinn og tók út
úr sér vindilinn; það var dautt
í honum, og hann henti honum
út um gluggann.
Þetta var hans sveit, það var
dásamlegt að vera kominn hing-
að aftur. Það var byrjað að slá
á sumum bæjunum, gulir blettir
sáust í grænum túnunum. Hann
ók aftur af stað, löturhægt,
áfram, heim. Undarleg tilfinning
að koma heim eftir öll þessi ár.
Skyldi vera byrjað að slá í Seli?
Vafalaust, túnið hafði alltaf verið
grasgefið, og það hafði alltaf
verið byrjað að slá flötina fyrir
sunnan bæinn, og hann hafði
skriðið undir múgana og falið
sig.
Hann jók ferðina. Þetta var
góður bíll, eins og hugur manns,
hann ætlaði að leggja honum
við túnhliðið og sofa í honum
í nótt. Það færi víst nógu vel um
hann þarna aftur í. Skyldi það
ekki nugga stírurnar úr augun-
um, fólkið á bænum, þegar það
sæi hann? Gæti verið. Það fór
notaleg sjálfsánægja niður eftir
bakinu á Páli Jónssyni. Hann
steig á benzínið, áður en hann
kom í aflíðandi brekkuna, og lét
svo bílinn renna hljóðlaust niður
brattann hinum megin og stanz-
aði. Hann var kominn heim. Hér
blasti bærinn við. Svona hafði
það alltaf verið, sprett úr spori
yfir Húsamelinn, og hér var bær-
inn, falinn af Bæjarásnum og
Stekkjarhólnum.
Hann lagðist á hendur sínar
fram á stýrið og horfði heim.
Hann var þreyttur, skelfing
þreyttur, eins og hann hefði ekki
hvílt sig í átján ár, átján löng,
erfið ár. Hérna spretti hann alltaf
hestinum og tók út úr honum,
svo bar hann hnakkinn og beizl-
ið á bakinu heim í skemmu, og
hundurinn kom á móti honum
flaðrandi upp um hann ofsakátur,
þvi að hundi þykir alltaf vænst
um þann, sem týndur var, en er
fundinn aftur. En þetta var skyn-
samur hundur, og hann gelti
aldrei á nóttinni, nema mikil býsn
steðjuðu að.
Maðurinn við stýrið andvarp-
aði aftur. Síðan tók hann rögg
á sig, opnaði bílhurðina og steig
út. Það var náttfall, og skórnir
hans urðu blautir af grasinu.
Hann rétti úr sér, andaði djúpt
að sér heilnæmu sveitaloftinu og
gaf bilnum aðdáunarfullt horn-
auga. Þvi næst gekk hann að tún-
hliðinu, opnaði það hljóðlega og
lét það vandlega aftur á eftir sér.
Það var búið að slá flötina fyrir
sunnan bæinn, og þarna var orf-
ið í blettinum, öruggt vitni um,
hvar verki dagsins hafði lokið,
og hvar strit morgundagsins
mundi hefjast.
Maðurinn gekk heim tröðina.
Þetta voru gamalkunnug spor,
enga leið hafði hann oftar gengið
en þessa. Þessa leið gekk hann
að heiman fyrir átján árum með
skilnaðartár í augum, nú var
hann kominn aftur með söknuð
I hjarta.
Á móti honum kom móflekk-
óttur hundur. Það var skynsam-
ur hundur, sem vildi ekki ónáða
sitt fólk með óþarfa gelti um
nætur, en það var ekki vinaleg-
ur hundur, heldur tortrygginn.
„Snati minn,“ sagði maðurinn
í gælutón, beygði sig áfram og
rétti fram hægri lófa.
„Rrrr," sagði hundurinn og
stakk við fótum. Hann hét senni-
lega alls ekki Snati.
Maðurinn stanzaði einnig og
leit vonsviknum augum á hund-.
inn, síðan hélt hann áfram heim
tröðina, en hundurinn kom á móti
Framhald á bls. 33.
Á þessum slóðum var hann kallaður Palli frá
Seli. Héðan hafði hann farið fátækur og feim-
inn til þess að verða að manni — og hann
hafði orðið að manni —
VIKAN
9