Vikan - 20.02.1975, Side 29

Greinar um stjörnufræöi.
Birgir Bjarnason tók saman.
Innan sjónhrings, sem er b
milljónir ljósára i þvermál, eru 20
stjörnuhvelfingar utan Vetrar-
brautarinnar tiltölulega nálægt
henni. Þessi hópur er hér kallaöur
Staöarhópurinn. Aöeins Vetrar-
brautin, Andrómeda og Þrihyrn-
ingshvelfing.in M33 eru stórar
hvelfingar innan hans. Slika hópa
mynda stjörnuhvelfingar I
geimnum, og er Staöarhópurinn
litill, en oftast eru þeir litlir. Til
eru stærri hópar meö allt aö þús-
und hvelfingum eöa meira. Séu
yfir 50 hvelfingar saman, er talaö
um stóran hóp.
Menn hafa giskaö á, aö til séu
hópar hópa, þar sem e.t.v. allt að
100 hópar stjörnuhvelfinga halda
saman i geimrúminu. Slikir hóp-
ar gætu dreifst yfir 100 milljóna
ljósára svæöi. E.t.v. er Staöar-
hópurinn i yfirhóp, sem þekur 40
milljóna ljósára svæöi.
Allar þær hvelfingar, sem viö
sjáum utan Staöarhópsins, eru aö
fjarlægjast okkur, þaö er hægt aö
sjá af litrófi hvelfinganna.
Þetta skulum viö skýra út frá
sól okkar.
Hvítur geisli kemur frá sólinni.
Hann er hægt aö „brjóta” niöur i
liti — svokallaö litróf — meö gleri
sem er þristrent. Þegar litrófiö er
kannaö, sjást dökkar þverrákir i
þvi. Þær stafa frá atómum i yfir-
boröi sólar. Auövelt er aö sjá,
hvort þessar rákir eru t.d. frá
kalsiumatómum og einnig, hvort
þær séu á réttum staö I litrófinu.
Ef rákirnar eru nær rauöa enda
litrófsins en þeim er eiginlegt —
þetta heitir rauövik — er þaö
vegna þess, aö bylgjumar (geisl-
amir) hafa lengst, en þaö þýöir
aftur, aö fyrirbæriö, sem geisl-
arnir koma frá, er aö fjarlægjast
okkur. Þvi lengra sem rákimar
eru I átt aðrauöu, þvi hraöar f jar-
lægist fyrirbæriö. Þannig er þetta
meö stjörnuhvelfingarnar. Þvi
daufari sem þær eru, þvi meira er
rauövikið, og þvi hraöar fara þær
frá okkur.
Hinn sýnilegi alheimur er þvi
aö þenjast út, fjarlægöin milli
allra stjörnuhvelfinganna er stöð-
ugt aö aukast. Hugsanlegir athug-
endur i hvaöa hvelfingu sem er
mundu sjá hiö sama og viö. 1 öll-
um áttum væru stjörnuhvelfingar
aö fjarlægjast. Þetta er hægt aö
sjá meö þvi aö setja punkta á
slitna teygju. Punktarnir tákna
stjörnuhvelfingar. Þegar teygjan
er teygð, fjarlægjast allir punkt-
amir hvem einstakan punkt, og
þvi hraöar sem þeir eru lengra
frá honum.
Stjörnuhvelfing, sem er i 50
milljón ljósára fjarlægð frá okk-
ur, fjarlægist meö nálægt 1150 km
á sekúndu, en hvelfing, sem er I
100 milljón ljósára fjarlægö, f jar-
lægist með tvöföldum þeim
hraöa, 2300 km á sekúndu. Fyrir
hver milljón ljósár reynist rétt að
margfalda meö tölu nálægt 23
km/sek.
Fjarlægasti hópur hvelfinga er
i 5000 milljón ljósára fjarlægð, og
hann fjarlægist okkur meö nálægt
hálfum ljóshraöa. Einu fyrirbær-
in, sem menn sjá fjarlægari, eru
dulstirni, sem áöur var á minnst.
Ariö 1971 var dulstirniö OH471
uppgötvaö. Tveimur árum seinna
var hægt aö birta þaö, sem
stjörnufræöingar túlkuöu út frá
litrófi þess. Dulstirniö reyndist
veta I 12000 milljón ljósára fjar-
lægö og fjarlægist okkur meö 90%
ljóshraðans. Þetta fyrirbæri er
hiö fjarlægasta, sem menn veröa
varir við úti i geimnum — og þaö
sem meira er — ekki er hægt aö
sjá öllu lengra. Sé afstæöiskenn-
ingin rétt, veröur aldrei hægt aö
sjá stjörnuhvelfingar, sem fjar-
lægjast okkur meö miklu meiri
hraöa, þvi, er þær ná ljóshraða,
mun ljósiö frá þeim aldrei ná til
okkar. Menn tala þvi um alheims-
legan sjóndeildarhring, sem
markast af fráhvarfshraöa
stjörnuhvelfinga!* Handan hans
eru án efa stjörnuhvelfingar,
ómælanlegt geimrúm, sem ekki
veröur komist aö meö neinu móti.
Hér viröast þvi vera mörk, sem
tækni mannsins mun ekki geta
yfirstigiö. En hinn spyrjandi hug-
ur mannsins mun ekki stöövast
viö þessi mörk frekar en önnur.
Hvaö er handan þess, sem viö
veröum vör viö?
Kauövik nokkurra stjörnuhvela.
T.v. eru stjörnuhvelfingarnar, en
t.h. litróf þeirra. Þvi lengra sem
fyrirbæriö er úti i geimnum, þvi
hraöar fer þaö frá okkur.
— En vill svo vel til, aö þið
megiö lána viögeröarmenn?
spuröi Stanley.
Viögeröarmaöurinn, sem
Stanley fékk lánaöan, var
stráklingur, vart meira en 18 ára.
Hann kom með felgulykil og
talaöi stanslaust um veöriö.
Þegar þeir voru loksins búnir aö
skipta um dekk var klukkan oröin
hálf sjö svo hann komst ekki á
járnbrautarstöðina fyrr en rétt
fyrir sjö. Lára heilsaöi honum
kuldalega.
Hún var þögul á heimleiðinni,
þrátt fyrir útskýringar hans, en
þegar þau voru farin aö skála i
kampavini heima bliðkaöist hún
talsvert.
— Svolitil heimkomuhátiö,
sagöi Stanley til skýringar. Ég
er búinn aö panta bita frá nýja
veitingahúsinu I Mount Terrace.
Stanley hélt áfram aö mala, og
hann gat ekkert gert aö þvi. Eftir
svona dag voru taugar hans I
einni flækju: — Þetta er svolitiö
likt „máltiöum á hjólum”, sem
gamlir og sjúkir geta fengiö, en
þeir nota portvin I sósuna.
Stanley var ekki verulega
ánægöur meö útskýringar sinar,
en hann vissi, að þetta myndi allt
lagast, þegar hann heföi fært
henni kjólinn.
— Þetta hljómar vel, sagöi
Lára. — En hvernig hafa kisurnar
þaö?
— Eins og ávallt. En aumingja
Latur gamli er aö hlaupa i spik.
— Hvenær borðum viö? Hef ég
tima til aö skipta um föt, spuröi
Lára.
Stanley leit á sjálfan sig — á
buxurnar og peysuna. — Hvers
vegna viltu fara aö skipta um föt?
— Mér finnst ómögulegt aö
drekka kampavin, nema ég sé
uppáklædd.
Maöurinn frá veitingahúsinu
kom, meðan hún var enn uppi á
lofti. Stanley lagöi á boröiö,
lokaöi siöan dyrunum inn i
boröstofuna vandlega, svo Latur
gamli kæmist ekki inn og fór upp
á loft til aö segja Láru fréttirnar.
Hann sá aö hún var komin i
gljáandi grænan kjól, alveg eins
og þann, sem hann hafði keypt
handa henni. Hún brosti til hans
þegar hann kom nær. — Hvernig
finnst þér? sagöi hún. — Mömmu
fannst ég eiga skiliö að fá smágjöf
eftir hvernig þú varst búinn að
haga þér viö mig
Stanley átti erfitt, meðan þau
voru aö boröa.
— Þú ert óvenju þögull, sagöi
Lára.
Sannleikurinn er sagna bestur,
hugsaöi hann, þvi þaö er hugar-
fariösem skiptir máli. — Þetta er
skrýtiö... sagði hann.
- Hvaö?
— Þetta meö kjólinn.
Lára leit niöur á kjólinn: —
Hvaö meö hann?
— Þaö var nefnilega svoleiöis,
aö mig langaði til aö gefa þér
einhverja ... einhverja fallega
heimkomugjöf, og hvaö helduröu,
aö ég hafi keypt?
— Kjól, nákvæmlega eins og
þennan og bleikt undirfatasett
viö.
Stanley deplaöi augunum. —
Hvernig vissiröu þaö?
— Latur gamli visaöi mér á
þetta. Þú veist, hvaö hann er
alltaf vitlaus i bréfpoka. Hann fór
auövitaö beint inn I pokann, sem
var á gólfinu i fataskápnum. —
Hún þagöi andartak, en hélt svo
áfram: — Mér fannst hann svo
fallegur, þegar ég mátaði hann.
— Ég hélt þú heföir sagt, aö
mamma þin heföi keypt hann
handa þér.
Lára brostf: — Ég sagöi, aö hún
heföi keypt handa mér gjöf.
Þessa nælu — og hún benti á
næluna I barminum. Brosið
breikkaöi enn, þegar hún bætti
viö: — Aö hugsa sér, aö þér skyldi
detta I hug, að mamma heföi
gefiö mér kjól.
8. TBL. VIKAN 29