Vikan - 25.04.1940, Blaðsíða 6

6
VIKAN, nr. 17, 1940
Seinni hluta átjándu aldar og í byrjun
þeirrar nítjándu var uppi í Dalasýslu
maður sá, er Rafn hét Jónsson. —
Hann ólst upp í Suðureyjum í Breiðafirði
og dvaldi á yngri árum sínum í Helgafells-
sveit á Snæfellsnesi.
Hann var einkennilegur í háttum og sér-
vitur mjög, skynsamur var hann þó tahnn,
óhneigður til erfiðisvinnu, sagður latur,
hrekkjóttur og kerskinn. Hann var af sum-
um kallaður Kjafta-Rafn. Nokkrar sögur
smjörbelgirnir voru að bomsast í honum
Hvammsfirði.“
Frá háttum Bafns:
Þó að Rafn væri af mörgum talinn mesti
gallagripur, hafði hann líka sína kosti.
Hann var trygglundaður. Og svo mat hann
mikils það, sem honum var vel gert, að
hann þóttist nálega aldrei geta endurgold-
ið það, og átti hann því marga að, er tóku
launað, sem þér má betur koma, en tak
þú Siggu mína, þegar þú vilt.“ Sagt er, að
Eiríkur hafi ekki hafnað góðvild Rafns,
því að hann var talinn kvenhollur í góðu
meðallagi.
Benedikt hét maður Hannesson. Hann
var prestur í Miðdölum og bjó að Hamr-
endum. Þá var í Stykkishólmi Jón kaup-
maður Kolbeinsson, skynsemdarmaður og
vænn. Það var eitt sinn, að orðamál kom

Sagnir um „Kjafta-Rafn“.
eru til um Rafn, og hefir Friðrik prestur
Eggerz skráð þær, en ekki munu þær hafa
komið fyrir almenningssjónir, en eru þó
þess verðar, sem og sögur um ýmsa sér-
kennilega menn, er á einhvern hátt stóðu
utan við samtíð sína, sumir framar, aðrir
aftar o. s. frv.
Um ætt Rafns:
Langafi Rafns Jónssonar var Þor-
móður skáld Eiríksson, er bjó í Gvendar-
eyjum á Breiðafirði. Hann var kominn í
beinan karllegg af hinni frægu, kynsælu
Eydalaætt. Margar sagnir eru til um Þor-
móð skáld, hann var talinn göldróttur og
átti að hafa numið gömul fræði og forn-
eskju af Birni eldra í Vogi á Fellsströnd
Jónssyni. Einna kunnastur mun Þormóður
vera fyrir söguna um sauðinn Móra
(„Jarmaðu nú Móri minn, hvar sem þú
ert“). Vel má vera, að Rafn hafi líkzt Þor-
móði um margt, báðir voru hrekkjóttir og
þráir í lund, en skynsamir vel. Sonur Þor-
móðs var Sigurður. Hann bjó í Melrakka-
ey. Hans sonur var Jón, faðir Rafns. Kona
Jóns og móðir Rafns var Helga, dóttir
Hálfdánar prests Rafnssonar á Munka-
þverá og síðar Undirfelli. Hann dó 1665,
84 ára, og hafði þá verið prestur í sex-
tíu ár.
Rafn átti konu þá, er Sigríður hét. Fara
litlar sögur af henni. Hún var væn kona
álitum, en frekar smá á vöxt. Faðir hennar
var Magnús bóndi í Hólum í Hvammssveit
Arngrímsson Jónssonar á Hróðnýjarstöð-
um í Laxárdal. Kona Magnúsar og móðir
Sigríðar var Ragnhildur, dóttir Kolbeins
auðga (f. 1692), er bjó í Glerárskógum í
Hvammssveit, Kolbeinssonar í Sælingsdal,
Sigurðssonar. Bróðir Sigríðar var Daði, er
bjó á Hólum eftir föður sinn. Hann fórst
í Hvammsfirði ásamt fjórum bændum öðr-
um úr Hvammssveit 10. júlí 1831, og er
það slys einn mesti mannskaði þeirrar
sveitar, er menn þekkja. Voru þeir að fara
í Stykkishólmskaupstað með vöru sína, og
hvolfdi skipinu. Rak þá vöruna víðsvegar
á land. Ein kerhng átti þá að hafa sagt:
„Það var gaman, og þó ekki gaman, og
þó gaman, að sjá, þegar ullsekkirnir og
Eftir H. Kr. Kristjánsson.
Rafn Jónsson, af sumum
nefndur Kjafta-Rafn, var uppi
í Dalasýslu um aldamótin 1800.
Hann var kunnur fyrir það,
hve undarlegur hann var í
háttum sínum og tilsvörum.
málstað hans og hjálpuðu honum á ýms-
an hátt.
Það var eitt sinn, að hann var kærður
fyrir óleyfilega lausamennsku, er hann
dvaldi í Helgafellssveit. Þá var sýslumað-
ur í Snæfellssýslu Sigurður (þar frá 1806
til 1818) Guðlaugsson prófasts Sveinsonar
í Vatnsfirði, og átti hann að dæma í því
máli.
Dæmdi nú sýslumaður Rafn til að fest-
ast upp í gapastokk, sem þá var í Stykkis-
hólmi, og þótti það allhart fyrir þær sakir,
er á Rafni voru. Að hanga í gapastokk var
hin mesta svívirða. Þessi hegningaraðferð
hélzt nokkuð fram eftir nítjándu öldinni.
Þegar Rafn leit hespuna, er skyldi sett
um háls honum, segir hann: „Bölvaður sé
sá, er á tré hangir.“ Hann var þá ölvaður
mjög og barðist um af öllum kröftum á
meðan hann gat, og segir að lokum, er
hann var orðinn uppgefinn: „Heysið mig
þá upp“. Að þessum starfa var sýslumanni
til aðstoðar, ásamt fleirum, Eiríkur Sig-
urðsson, faðir Sigurðar Breiðf jörðs skálds.
Hann var vinveittur Rafni, og er sýslu-
maður hugðist setja járnið um háls hon-
um, spyrnir Eiríkur fæti við honum, svo
að þeir féllu báðir og varð sýslumaður þar
undir og lenti í stórri límpönnu, er stóð
þar í nánd. Rafn stóð fljótlega á fætur
og fór burt sem fljótast. En sýslumaður
var illa verkaður og varð að fara til húsa
og hafa fataskipti. En Rafn slapp við
hegningu.
Litlu síðar hittast þeir Rafn og Eiríkur,
og segir þá Rafn: „Vel fór þér, Eiríkur,
við mig síðast, og get ég þér ekki í öðru
upp á milli Benedikts prests og Jóns kaup-
manns, og skyldi Rafn bera vitni í málinu.
Hann kom að Hamrendum og bað prest
um lamb, og lét þess getið um leið, að allt
væri undir skýrslu sinni komið með mál
þeirra prests og kaupmanns. Þá mælti
prestur: „Ekki vil ég, að neinn stofni sér
í hættu eða sálarvoða fyrir mig, en þó
skalt þú ■ hafa lambið.“
Síðan fór Rafn til kaupmanns og falaði
af honum tóbak og brennivín, og mælti á
þá leið, að allt væri mál hans undir sér
komið, og væri honum eins gott að láta
fara vel í skiptum þeirra. Kaupmaður
mælti: „Þú átt að segja sannleikann og
leyna ekki af,“ svo snaraði hann til hans
tóbakspundi og lét hann hafa brennivín á
kútholu, er hann hafði meðferðis.
Sigurður sýslumaður Guðlaugsson átti
að dæma í máli þessu, og var Rafn boð-
aður þangað til vitnisburðar. Hann kom af
sjó og hafði vettlinga mikla á höndum og
blauta, sem hann var og allur, og heldur
ókurteislegur. Gekk hann nú þannig fyrir
réttinn.
Kom nú þar að, er sýslumaður vildi stíla
Rafni eiðinn og bað hann rétta upp fing-
urna. En Rafn hafði mjög kreppta hönd,
og rétti hann fram hina hægri hönd, með
hálfkrepptum fingrum og sneri handar-
baki að sýslumanni og sagði: „Hana þá!“
Sýslumaður-bað hann snúa höndinni öðru
vísi og rétta upp þrjá fingur og kreppa
hina í lófann. Byrjar svo sýslumaður að
stíla honum eiðinn og mælti: „Eg, Rafn
Jónsson . . .“ Rafn svarar: „Lýgur þú þar,
ekki ert þú Rafn Jónsson." Sýslumaður
mælti: „Þú átt að hafa eftir mér eins og
ég mæli fyrir, þegar þú átt að sverja eið-
inn.“ Loks er Rafn var kominn í gott skap
byrjar hann og segir: „Ég, Rafn Jónsson,“
sýslumaður bætir við og segir: „sver þann
eið og segi það . . .“ Rafn svarar: „Nei,
það geri ég ekki, segðu undir þínum eiði
það, sem þú villt, en láttu mig ekki segja
undir mínum eiði það, sem ég ekki vil, en
þú villt, að ég segi. Eitthvað voru þeir
karlarnir mínir að raula, en ég man það
ekki og setti það ekki á mig.“ Voru þá
hendur Rafns báðar komnar ofan á borð-
ið, er hann mælti þetta, en með þeirri