Vikan - 06.04.1944, Blaðsíða 3

VIKAN, nr. 14, 1944
3
Jón biskup Vídalín.
Menntamálaráð og Þjóðvinafélagið hefir enn látið frá sér fara
nýtt bindi af Sögu Islendinga. Er það sjötta bindi ritverksins
og tekur yfir tímabilið frá 1701—1770, og er samið af Páli
Eggert Ólasyni og Þorkeli Jóhannessyni. Myndin á síðunni er
úr þessu bindi og kafli sá, sem hér fer á eftir um Jón biskup.
Jón byskup Þorltelsson Vídalín. Hann
fæddist í Görðum á Álftanesi 21. mars
1666. Var faðir han síra Þorkell Arn-
grímsson prests hins lærða, Jónssonar ...,
en móðir Margrét Þorsteinsdóttir prests í
Holti undir Eyjafjöllum, Jóns-
sonar (prests og skálds í Vest-
mannaeyjum, Þorsteinssonar).
Stóð að honum mesta gáfufólk
landsins í alla ættliðu. Síra Þor-
kell Arngrímsson andaðist 5.
dec. 1677, og var þá Jón, son-
ur hans, á 12. ári. Nám byrjaði
hann hjá föður sínum, er hélt
kennara handa sonum sínum, og
á 7. ári hóf hann að nema
latínu. Eftir það lærði hann hjá
síra Páli Ámundasyni á Kol-
freyjustað, þangað til hann var
tekinn í latínuskólann 1 Skál-
holti, og var það 1679. Þaðan
útskrifaðist hann að þrem ár-
um liðnum, 1682. Eftir það er
talið, að hann hafi um hríð ver-
ið á ýmsum stöðum til meira
lærdómsframa, hjá frændum
sínum og venzlafólki, en mest
mun hann hafa dvalizt hjá síra
Oddi Eyjólfssyni í Holti undir
Eyjafjöllum; en hann átti
móðursystur hans. Hafði síra
Oddur áður verið rektor í Skál-
holti og var nafnkunnur lær-
dóms- og fremdarmaður. Voru
stúdentar oft hjá honum til
framhaldsnáms, áður en þeir
leituðu til háskólans. Jón mun
einnig hafa verið með systur-
manni sínum, síra Árna Þorvarðssyni á
Þingvöllum, en hann var skáld, vel gefinn
og vel að sér. Talið er og, þótt óvíst sé,
að hann hafi þá dvalizt einn vetur með
frænda sínum, hinum rómaða lærdóms-
manni, síra Páli Björnssyni í Selárdal.
Voru þeir systkinasynir, þótt aldursmun-
ur væri mikill (síra Páll dóttursonur síra
Arngríms lærða af fyrra hjónabandi
hans). Á þessum árum reri hann tvær ver-
tíðir í Vestmannaeyjum, og bendir það
sterklega til þess, að hann hafi þá átt
heima 1 Holti undir Eyjafjöllum. Árið
1685 veitti Þórður byskup Þorláksson hon-
um predikunarleyfi, einkum „meðan hann
er nálægur“ síra Oddi Eyjólfssyni í Holti,
og fer byskup þar um Jón fögrum orðum.
Árið 1686 sókti hann um kennarastöðu
(heyrarastarf) í Skálholti, en Þórður,
bróðir hans hlaut hana þá, enda var hann
guðfræðingur frá háskólanum í Kaup-
mannahöfn og í metum hjá Heidemann
landfógeta. Þess má geta að í umsögn
sinni um þessa umsókn kallar Þórður
Jón biskup Þorkelsson Vídalin.
byskup Jón „fallega lærðan ungan mann“.
Árið 1687 ákvað Jón loks að fara utan
til háskólanáms, og var það um leið og
Arngrímur, bróðir hans, er síðar varð
lærður maður og rektor í Danmörku, en
andaðist ungur. Fékk Jón þá ágæt með-
mæli til háskólans, bæði frá rektor skól-
ans, Ólafi Jónssyni, síðar presti í Hítar-
dal, og Þórði byskupi.
(Hér er sleppt úr kafla).
Um þessar mundir voru eigi góðar horf-
ur til frama heima fyrir, á Islandi, með
því að ungir menn sátu þá fyrir í öllum
embættum, er Jón kynni helzt að hafa
rennt auga til. Það má og ætla, að hann
hafi um hríð eigi hugsað til heimkomu. Þá
var það eigi ótítt, að ungir menn háskóla-
gengnir tókust á hendur herþjónustu,
sumir af neyð, aðrir af tilhneigingu eða
af framgirni. Jón var alla tíð ör í lund,
fljótfær nokkuð og stórhuga. Hugðist
hann skjótara mundu ná frama nokkrum,
með því að velja þessa leið í bili, enda
eggjuðu hann kunningjar hans sumir
meðal undirforingja til þess að velja þetta
starf.
Varð það og úr, að hann gekk í her-
þjónustu árið 1689. En þær vonir brugð-
ust, er hann kann að hafa gert sér af
því starfi. Hann komst í sjóliðið, og var
þar nálega 2 ár, jafnan í óbreyttri her-
mannastétt, og leið honum illa. Kom svo,
að Heidemann landfógeti, að beiðni móður
hans og frænda, fekk leyst hann með
gjaldi úr herþjónustunni, 18. apríl 1691.
Var þá þeim draumum lokið, og leiddi
hvorki af frama né upphefð.
Síðan fór hann til Islands um
vorið með Heidemann landfó-
geta, heldur af vanefnum bú-
r.inn. Mun hann þá hafa verið
„ með móður sinni eða frændum
? um sumarið. En um haustið
S réðst hann í Skálholt, í þjón-
í ustu Þórðar byskups. Segja
, sumir, að byskup hafi tekið
hann af miskunnsemi qg að
beiðni frænda hans, en aðrir, að
byskup hafi ráðið hann til sín,
til þess að kenna börnum. Víst
er það, að byskup hafði áður
metið hann mikils vegna þekk-
ingar. Komst Jón nú þegar í
hið mesta gengi í Skálholti og
hlaut traust byskups fullkomið.
Árið 1692 varð hann kennari
(heyrari) í Skálholtsskóla og
árið 1693 kirkjuprestur þar.
Þess má geta, að sumarið 1693
var hann í Selárdal að hebresku-
námi, hjá síra Páli, frænda sín-
um. Jókst dálæti byskups svo
mjög á Jóni, einkum eftir að
sjúkdómur hans ágerðist, að
hann sendi hann í stað sinn- í
yfirreiðir um byskupsdæmið.
Árið 1694 varð laust Garðá-
prestakall á Álftanesi og ósk-
aði Jón að fá það og setjast að
á fæðingarstað sínum. En.
Miiller amtmaður veitti staðinn síra Ólafi
Péturssyni, er verið hafði skrifari hans,
og vildi ekki skrifa á umsókn Jóns til
konungs. Jón samdi umsóknina eigi að
síður (15. ágúst 1695), og ritaði Þórður
byskup sterk meðmæli með henni. Þorði
þá amtmaður eigi annað en að senda um-
sóknina fyrir konung. Fór svo, að kon-
ungur veitti Jóni prestakallið. í fardögum
1696 setti hann bú í Görðum með móður
sinni, en síra Ólafur varð að standa upp,
hvort sem amtmanni líkaði betur eða verr.
Þó hélt síra Ólafur áfram búskap þar í
sveit, enda gerðist hann aðstoðarmaður
Jóns í prestsverkum, því að hann var það
ár með annan fótinn í Skálholti, til að-
stoðar byskupi, og svo kom, 2. mars 1697,
að amtmaður setti Jón, að bón byskups..
Framhald á bls. 7.