Heima er bezt - 01.05.1964, Side 14

Taglið.
þeirri ritgerð helgar Árni Jökulsá einn kaflann. Og þar
eð ég býst við að margir er þessa grein lesa, hafi ekki
lesið frásögnina um Jökulsá í Árbóldnni — einkum
yngri kynslóðin — leyfi ég mér að birta hér nokkrar
glefsur úr henni. Á þeim má sjá, hve ægilegt vatnsmagn
Jökulsá getur verið í stórum jökulhlaupum.
Árni getur þess, að í annálum sé sagt frá nokkrum
stórhlaupum í Jökulsá og segir síðan:
„Seylu-annáll segir frá hlaupi 1665. Hljóp áin þá yfir
alla sanda og gekk svo hátt upp í gljúfrin, að hún drap
erni, fálka og hrafna, sem áttu sér þar hreiður. Svo er
getið um hlaup 1685, 1717, 1726 og 1729. Mestar sagnir
fara af hlaupunum 1717 og 1729 ....“
„Um hlaupið 1729 höfum vér frásagnir Benedikts
Þorsteinssonar, sýslumanns í Þingeyjarþingi. Segir sVo
í Þingbók af þingi, sem haldið var í Keldunesi 9. maí
1729:“
„Eftir spurði lögmaðurinn alla samankomna þing-
sóknarmenn hversu ástatt hefði verið um Jökulsárhlaup
og yfirgang á næstliðnum vetri-----og var það þeirra
sameiginleg sögn, að hún á undanförnum vetri hafi með
skelfilegu hlaupi, sem elztu menn til minnast að slíkt
ei skeð hafi, hafi burt tekið nær allt engi þessarar sveit-
ar, land og haga stórkostlega fordjarfað og gert nú
nýja farvegu vestur um Kelduhverfissand, so sýnileg-
ast sé að hann að engum notum verði hér eftir“-------
„sýnilegt er, að fyrir slíkan Jökulsár umgang falli þessi
sveit í kopun og eyðilegging, nema þar betri lagfær-
ing til komi, sem nú er ei sýnileg. Sérdeilis kvarta ábú-
endur á Keldunesi og Krossdal, að túnin sé af leir og
sandi fordjörfuð að meira en helmingi,----úthýsi jarð-
anna hrunin í leir og fen.-----Sama er að segja um
jörðina Víkingavatn, að Jökulsá hefur mest allt hennar
engi rúinerað, og eftir sem nú er sýnilegt, er sú jörð í
stærstu spjöll komin, eiganda og ábúanda til stórskaða.“
I ágústmánuði sama ár (1729), varð annað stórhlaup
í Jökulsá. Olli það einnig skemmdum á engjum og tún-
um í Kelduhverfi.
Á æskuárum mínum heyrði ég sagt frá geysimiklu
hlaupi í Jökulsá. Samkvæmt þeirri sögu átti það að hafa
eyðilagt ofar mikil og góð slægjulönd í Kelduhverfi,
sum þannig að þar hefur varla gróið strá síðan. Sagt var,
að vatnsflaumurinn úr ánni hefði verið svo mikill, að
öll hin stóra slétta, flatneskjan í norðurhluta sveitanna
Öxarfjarðar og Kelduhverfis, bæði Austur- og Vestur-
Sandur og allt vestur í Víkingavatn, hefði verið yfir-
flotin af svo djúpu vatni, að bát hefði mátt róa þvert
yjiv hið breiða hérað, næstum alveg fjallanna á milli.
Ártalið, þegar þetta skeði, heyrði ég nefnt, en hefi
gleymt því. En ég þykist muna að það hafi verið á 18.
öldinni. Tel ég næstum víst, að þessir atburðir hafi gerzt
í hlaupunum 1729, sem frá er skýrt hér að framan. Frá-
sögnin um mikið tjón á Víkingavatns-engjum bendir til
þess, að mikill vatnsagi hafi verið næstum vestast í
Kelduhverfi.
Ég hygg, að óhætt megi fullyrða, að mörg slík stór-
hlaup hafi komið í Jökulsá frá því fyrsta öskulagið féll,
þótt enginn viti um tölu þeirra né stærð. Og mundi það
ekki hafa verið auðvelt fyrir vatnið í þeim stóru flóð-
um, að skola öskunni úr Ásbyrgi, samanborið við að
brjóta hið breiða Byrgi í bergið?
Dr. Sigurður segir, að ef árnar nái að mynda foss,
brjóti hann sig aftur á bak, og mun það rétt. Eftir því
hefði Jökulsá átt að byrja að brjóta bergið nyrzt í Ás-
byrgi með tveim fossum. En þá vakna hjá mér margar
spurningar, sem ég finn ekki svör við og leyfi mér að
bera hér fram:
1. Er hugsanlegt, að þessir tveir fossar, sem hafa hlot-
ið að vera lágir í fyrstu og ekki haft yfir að ráða nema
hálfri orlcu Jökulsár hvor, hafi megnað að brjóta hið
harða berg á hér um bil samtals 850 metra breiðu svæði
og flytja allt það milda grjót burtu af jafn hallalitlu
landi og Byrgisbotninn er?
2. Eru nokkrar líkur til, að tveir fossar geti unnið
verk sitt jafn nákvæmlega eins og raun ber vitni, hafi
þeir myndað Byrgið: brjóta farvegi hvern fyrir sig um
400 metra breiðan, og skilja við botn Byrgisins næstum
láréttan, frá austri til vesturs, alveg að hinni háu lóð-
réttu hamragirðingu umhverfis Byrgið og þverhnípt-
um björgum Eyjarinnar báðum megin?
3. Hvernig stendur á því, að handbragð Jökulsár á
gljúfrunum skammt austan við Ásbyrgi er svo gjör-
ólíkt fráganginum á Byrginu, ef hún skyldi hafa mynd-
að það? Þar munu þó vera sömu bergtegundir, eða að
minnsta kosti líkar. Og hvernig geta fossar yfirleitt
brotið ánum farvegi gegnum hörð og geysiþykk berg-
lög, farvegi, sem eru mörgum sinnum breiðari en þeir
sjálfir?
4. Og að lokum: Hvemig stendur á .því, að fossamir
tveir inni í Byrgisbotninum, sem hafa hlotið að falla
mjög lengi þar fram af brúninni, fyrst þeir gátu mynd-
að tvær skálar (tjarnir) — einkum hina djúpu vestari
skál — hafa ekki getað myndað geilar þar inn í bergið?
Það er ekkert klettanef eða brík á milli þeirra. Er það
ekld einmitt ein bezta sönnun þess, að Ásbyrgi er ekki
til orðið vegna vatnsrennslis, og að vatnið hefur ekki
orkað að gera þar neinar verulegar breytingar aðrar en
182 Heima er bezt