Heima er bezt - 01.10.1965, Side 2

Kvæðalestur - kvæðanám
Frá því vér fyrst höfum sögur af íslendingum hafa
þeir haft gaman af og iðkað kveðskap. Á þjóðveldistím-
anum forna voru konunga- og höfðingjakvæði ekki
ómerk útflutningsvara. Má þó vera, að hún hafi orðið
í háum prís vegna þess, að þeim, sem um var ort, þótti
lofið gott. En það var höfðinglegt að launa vel lof-
kvæðin, og jók hróður þeirra, er svo gerðu. En eitt var
höfuðskilyrði þess, að kvæðið félli í góðan jarðveg, og
yrði vel launað, áheyrendur urðu að geta numið það,
og numið það fljótt. Kvæði, sem enginn lærði, voru
einskis virði, enda þótt hlaðið væri saman lofsyrðum.
Ekki er ósennilegt, að hinar ströngu rímreglur, sem
smám saman sköpuðust hafi meðal annars átt rót sína
að rekja til þessa. Það er léttara að nema langt kvæði,
sem kveðið er eftir ströngum rímreglum, en hitt, sem
er rímlaust að meira eða minna leyti. Stuðlar, höfuð-
stafir og hendingar minna hvert á annað, og eru stuðn-
ingur við upprifjun. Þegar rímið er strangt finnst greið-
lega, ef það er úr skorðum sett við meðferð kvæðisins.
En öld dróttkvæðanna fornu hvarf í haf tímans. Allt
um það héldu íslendingar áfram að kveða. Dansar og
rímur urðu viðfangsefni skáldanna. Dansana urðu menn
að kunna utanbókar, svo að hægt væri að syngja þá á
gleðimótum, og rímurnar voru í senn handhægar, til að
festa í minni skemmtilegt söguefni, og tilvalið verkefni
hagorðum mönnum til að þreyta við íþrótt sína.
Einnig bættust við sálmar og helgikvæði. Léttara var
að muna bænarávörp til Guðs og helgra manna, ef þau
voru rímuð, og helgikvæðin gerðu mönnum kleift að
fara með eins konar guðsþjónustu, þótt engin væri bók-
in, og sá, er með fór, væri ólæs með öllu, og ekki má
gleyma því, að skáldin hafi ef til vill hugsað sem svo, að
helgir menn kynnu vel að meta lofdrápur eigi síður en
konungar fyrrum. Vel mætti svo vera, að ein hvötin að
yrkingum allra þeirra kynstra helgikvæða úr kaþólsk-
um sið og sálmum og andlegum ljóðum lútherskra
manna hafi verið sú, að með þeim var þjóðinni skapað-
ur möguleiki til helgistunda í einrúmi, er þau voru rifj-
uð upp og rauluð. Og þá má ekki gleyma öllum varnar-
þulunum og særingunum gegn illum öndum og myrkra-
höfðingjanum sjálfum. Rímað orð var í þjóðtrúnni
miklu máttugra gegn þeim óvættum en óbundin ræða.
Hvað sem um það er, má það Ijóst vera, að kvæðin voru
notuð á hagnýtan hátt, og þá skipti það mestu máli að
efnið og meðferð þess væri hentugt til sinna nota.
Öld eftir öld var kveðskapurinn hluti af lífi fólksins,
í gleði og sorg, og við ótalmörg atvik daglegs lífs, að
ógleymdu því, þegar rista þurfti fjandmanni níð svo um
munaði. Ekkert var þar sárbeittara en vel kveðin vísa.
Þótt tímarnir liðu breyttist ekki þetta viðhorf fólksins.
Vér, sem ólumst upp á fyrstu tugum þessarar aldar,
erum minnugir þess, hvílík kynstur margt gamla fólkið
kunni af kveðskap, bæði úr prentuðum bókum og því,
sem aldrei hafði á blað komizt. Heilir rímnaflokkar,
sálmar og kvæði voru því tiltæk hvenær sem á þurfti að
halda. Að nokkru leyti var þetta sprottið af venju, en
meira þó af innri þörf. Bækur voru munaðarvara, en ef
bókin ekld fékkst var kunnátta kvæðisins henni jafn-
gildi, og að því leyti betri, að þá var unnt að fara með
kvæðið, hvenær og hvar sem var.
Það var léttir daglegu striti að raula fyrir munni
sér kvæðisstúf, sálmvers eða rímnastöku. Og það
varð unglingunum metnaðarmál að læra sem mest af
kveðskap og kunna með hann að fara.
„Kvæðin hafa þann kost með sér, þau kennast betur
og lærast ger, en málið laust úr minni fer“ sagði síra
Einar í Eydölum. Þetta vissu skáldin og einnig þeir
menn, sem vildu kenna þjóðinni einhver fræði. Þess
vegna notaði t. d. Guðbrandur biskup skáldskapinn til
að kenna þjóðinni Lúters fræði og útrýma pápisku og
afmors- og brunavísum. Lítill vafi er á því, að allur sá
grúi ættjarðar og eggjanarkvæða, sem ortur hefur verið
allt frá Eggert Ólafssyni til nútímans, er að verulegu
leyti ortur í áróðursskyni. Kveðskapurinn var handhæg-
asta tækið til að vekja þjóðina, kenna henni nýjar hug-
sjónir og glæða í henni eld nýrra tíma. Ekki er ósenni-
legt, að ættjarðarkvæði 19. aldarinnar hafi verið þyngri
á metunum í frelsisbaráttu þjóðarinnar en ræður og
blaðagreinar.
En nú er breyting á orðin. Unglingar læra lítið af
kvæðum, og margir þeirra hafa næstum því andúð á
slíkum lærdómi. Og margir þeir, sem kalla sig ljóðskáld,
vinna markvíst að því að skapa lítilsvirðingu á þeirri
iðju að yrkja kvæði, með lítt skiljanlegri rímleysisdellu,
sem kölluð eru Ijóð.
Hér er illa farið. Hvað sem líður efni kveðskapar er
ekkert betur fallið en rímað mál, til þess að gefa ungling-
um orðaforða, og rím með réttum hljóðstöfum og
áherzlum skapar flestu, ef ekki öllu betur skynjan á
hrynjandi málsins og réttu hljómfalli þess. Ekki þætti
mér ósennilegt, að kveðskapur liðinna alda, og þá ekki
sízt rímur og alþýðustökur, hefði átt eins drjúgan þátt
350 Heima er bezt