Heima er bezt - 01.10.1965, Síða 12

JOHAN B. STEEN:
j Jvernig rata farfuglarnir?
meira en þúsund ár hafa menn velt fyrir sér þeirri
ráðgátu, hvemig farfuglarnir rati um óravegu milli
sumar og vetrarheimkynna sinna, og um fá náttúru-
fyrirbæri hafa verið settar fram fleiri getgátur. Hinn
frægi grasafræðingur, Linné skrifaði t. d. árið 1746, að
svölur lifi af veturinn á Norðurlöndum með því að þær
á haustin kafi til botns í smávötnum og tjörnum og liggi
þar í botnleðjunni, þangað til ísa leysir á vorin, en þá
fljúgi þær upp til hreiðurgerðar og annarra sumarat-
hafna. Þessa kenningu reisti hann á því, að á haustin
fljúga svölur að staðaldri mjög lágt yfir vötnum, svo að
þær næstum snerta vatnsflötinn. En þær gera það ekki,
til þess að hafa vetrardvöl í vatninu heldur af því að
mest er af skordýrum yfir vötnum á þessum árstíma.
Það er fyrst eftir að fulgamerkingar voru uppteknar, að
vér höfum fengið áreiðanlega vitneskju um vetrardvöl
hinna norrænu farfugla.
Fuglar eru merktir með því að setja aluminiumhring
um fætur þeirra. í fyrstu voru einkum ófleygir ungar
merktir, en í seinni tíð fer það mjög í vöxt að merkja
fullorðna fugla. Nú hafa milljónir fugla verið merktar
víða um lönd, og þúsundir merkja hafa endurheimzt, og
þannig höfum vér smám saman fengið örugga vitneskju
um ferðir þeirra og að nokkru leyti um, hvernig þeir
ferðast. Steindepillinn, sem t. d. verpir í grennd við Osló
hefir vetrardvöl í suðvesturhluta Afríku. Enn furðulegri
eru þó ferðir náskyldra frænda hans í Ameríku. Þeir
verpa meðal annars í Grænlandi og Alaska, en eru þó
ekki orðnir fyllilega amerískir. Á haustin fljúga þeir
austur yfir Atlandshafið og dveljast á vetrum með hin-
um evrópsku frændum sínum í Afríku. Fjarlægðin milli
varpstöðva þeirra og vetrarheimkynna er um 12000 km.
Slíkt ferðalag er ekki einungis gifurleg þrekraun fyrir
svo lítinn fugl, sem vegur ekki meira en um 30 grömm,
og getur alls ekki setzt á vatn til að hvíla sig, heldur er
það einnig furðuleg ratvísi, sem gerir þeim kleift að ná
í áfangastað. Annað dæmi er um síbirískan vaðfugl einn.
Hann flýgur frá strönd Alaska beint út á Kyrrahafið til
Hawaieyja, og hlýtur því að fljúga um 3300 km í einum
áfanga hvíldarlaust. Nú eru Hawaieyjarnar aðeins ör-
lítill depill á allri víðáttu Kyrrahafsins, svo að fuglinn
hlýtur að vera gæddur furðulegri ratvísi til að hitta rétt-
an stað. Þetta er þó enn erfiðara sökum þess að öll leiðin
liggur yfir opið haf, þar sem vindar blása úr öllum átt-
um og hvergi sézt land til að átta sig á. Enginn farfugl
flýgur þó lengra en Krían, varpstöðvar hennar eru allt
norður í heimskautabelti, en vetrarsetu hefir hún á Suð-
urheimskautssvæðinu. Leiðin, sem hún fer tvisvar á ári,
er þannig um 17000 km hvora leið. Sennilega er krían
það dýr jarðarinnar, sem nýtur mestrar miðnætursólar,
og eftir mannlegum skilningi leggur mest á sig til að
njóta hennar.
Leiðir farfuglategundanna eru á ýmsa lund mjög ólík-
ar bæði um vegalengd, stefnu og ferðarhraða. En sam-
eiginlegt öllum farfuglum er, að með einhverjum hætti
fá þeir áttað sig og ratað að settu marki.
I stórum dráttum eru menn sammála um, að farfugl-
arnir séu gæddir arfgengri áttaskynjun. Þar með er þó
ekki sagt, að þeir læri ekkert hver af öðrum. Meðal ým-
issa tegunda hefur verið sýnt fram á, að ungarnir verða
að fylgja fullorðnu fuglunum fyrsta haustið, sem þeir
leggja upp í ferðina miklu. Meðal annarra tegunda er
slíkt hins vegar útilokað. Þar er gaukurinn gott dæmi.
Eins og kunnugt er lætur gaukurinn aðra fugla unga út
eggjum sínum. Þessir fósturforeldrar fara allt aðrar leið-
ir og hafa vetursetu á öðrum stöðum en gaukurinn.
Fullorðnu gaukarnir leggja af stað til vetrarheimkynna
sinna löngu áður en ungarnir eru fullfleygir. Engu að
síður rata ungu gaukarnir til Afríku, þar sem þeir, án
þess að vita það, hitta foreldra sína í fyrsta sinn.
Þó vér segjum, að farfuglarnir séu gæddir meðfæddri
eðlishvöt til þess að rata, þá er þetta nánast það að gefa
því, sem vér viljum lýsa, eitthvert nafn. Raunverulega
hlýtur þessi eðlishvöt að vera fólgin í því, að fuglarnir
með tilteknum athugunum á umhverfinu geti staðsett
sig, og að þeir geti hagnýtt sér þessar athuganir, til þess
að finna tiltekna staði.
Þýzkur prófessor, Kramer að nafni, nú látinn, hefur
lagt fram drýgsta skerfinn af rannsóknum, til þess að
varpa ljósi á þessa hluti. Hann rannsakaði einkum stara.
Sumum þeirra náði hann, þegar þeir voru á ferð, en
aðra ól hann upp frá því þeir voru nýskriðnir úr eggi.
Flestir af oss hafa séð hvemig dýr, sem geymd eru í
búrum, hamast tímunum saman við það að reyna að
komast út. Fuglar t. d. fljúga hring eftir hring í búrum
sínum í von um að finna einhverja smugu til að komast
út um. Kramer veitti því athygli, að ef hann tók fugl
sem var á ferð, og setti hann í búr, þar sem hann hafði
ekki útsýn nema til himins og sólar þá leitaði fuglinn
einungis á að komast út á tilteknu svæði í búrinu. Og
það var í sömu stefnu frá miðju búrsins og meginátt
flugferðarinnar. Þegar hann síðan byrgði fyrir sólina
360 Heima er bezt