Heima er bezt - 01.03.1969, Side 39

HEIMA------------
eL BÓKAHILLAN
Guðrún frá Lundi: Gulnuð blöð. Reykjavik 1968.
Leiftur hf.
Þetta er 23. skáldsaga hinnar mikilvirku skáldkonu á um aldar-
fjórðungi, og er hún nú 81 árs að aldri, og hefur því byrjað rit-
höfundarferil sinn nær sextug. Telst mér til að alls séu bækur
hennar nær 7000 blaðsíðum samanlagt. Þessari sögu fylgir Þor-
steinn M. Jónsson fyrrv. skólastjóri úr hlaði með nokkrum for-
málsorðum.
Guðrún frá Lundi hefur ekki átt upp á pallborðið hjá gagn-
rýnendum þeim og menningarvitum, sem kjörið hafa sjálfa sig til
að leiðbeina fávísri þjóð í andlegum efnum og kjörið hafa silfur-
hestaskáld, til að vera meistarar og leiðtogar þjóðarinnar. Enda
verður því aldrei neitað, að Guðrún hefur verið furðulangt frá
tízkuskáldsögum samtíðar sinnar. Hún er vafalaust vankunnandi
á allar þær formúlur, sem listfræðingarnir segja nauðsynlegar til
að semja skáldsögu, og hún kann ekki þau listabrögð að lita frá-
sögn sína klámi og kringilyrðum, sem nú telst nauðsynlegt ein-
kenni á góðum skáldskap.
En líta má á fleira en þetta. Ég hygg það sé einsdæmi meðal
vestrænna menningarþjóða að minnsta kosti, að öldruð kona, sem
engrar menntunar hefur notið, en unnið hörðum höndum alla
sína ævi, setjist niður til að skrifa skáldsögur, og sendi síðan frá
sér á þriðja tug bóka á nær jafnmörgum árum. Og þrátt fyrir
alla vankanta, eru bækurnar þess eðlis, að bókfús alþýða blátt
áfram gleypir sögurnar í sig, svo að þær verða metsölubækur ár
eftir ár, og eru árum saman einna mest lesnar allra íslenzkra
skáldverka á almenningsbókasöfnum. Það er ekki hægt að af-
greiða þessa staðreynd með því einu, að hér komi vanþroski og
heimska lesendanna eitt til greina, eins og stundum hefur verið
gefið í skyn. Mundi ekki hins vegar heiðarlegum bókmenntafræð-
ingum þykja það verðugt rannsóknarefni, að kanna hvað það sé,
sem hefur skapað Guðrúnu frá Lundi þær eindæma vinsældir,
sem hún hefur notið, og sýna afrekum gömlu konunnar fulla
virðingu, þótt flösur kunni að vera í verkum hennar frá listfræði-
legu sjónarmiði. Um eitt verður þó ekki deilt, þegar rætt er um
rit Guðrúnar. Hún er gædd óvanalegri frásagnargáfu og frásagnar-
gleði, þeirri sömu sagnagáfu, sem hefur verið aðalsmerki íslenzkr-
ar alþýðumenningar um aldir, og á sínum tíma varð upphafið að
hinum frægu fornbókmenntum vorum. Hún á býsna drjúgan
orðasjóð og tekur vel eftir fólkinu í kringum sig, orðum þess og
athöfnum. Og hún kann að rekja lyndisfar þess og einkenni. Víst
er um það, að í sögum hennar eru margar persónumar hver ann-
arri líkar, og efni þeirra keimlikt. En slíkt er raunar engin furða.
Guðrún sækir söguefni sín i hið daglega líf fólksins, og það mun
vera svo meðal vor i fásinninu, að þar séu margir líkir og lífs-
ferillinn áþekkur, en Guðrún gerir enga tilraun til að lýsa öðru
þjóðlífi eða fólki en því sem hún gjörþekkir, og hún reynir ekki
til að gefa því nokkurn annarlegan litblæ. Því er grunur minn sá,
að í framtíðinni muni rit Guðrúnar þykja gullnáma þeim, sem
kynnast vilja lífi íslenzkrar alþýðu í byrjun þessarar aldar, og að
þá verði mörg þau rit gleymd, sem nú er hossað hvað hæst. Hvað
sem því líður þá er Guðrún merkur fulltrúi menningar, sem nú er
að hverfa. Og þegar á allt er litið, hljóta sögur hennar að teljast
til afreka, þótt markvíst hafi verið að því unnið að gera hlut
hennar sem minnstan.
Þessi síðasta saga hennar, Gulnuð blöð, sem gefið hefur tilefni
til þessara almennu hugleiðinga, er gædd sömu kostum og göll-
um og hinar fyrri sögur. Frásögnin er breið, persónurnar margar,
og atburðirnir, sem fram koma margir smávægilegir. En sögufólk-
ið er þannig úr garði gert, að lesandinn vill ekki sleppa af því
hendinni fyrr en hann veit hvernig því muni farnast. En um margt
þykir mér þó saga þessi skemmtilegri aflestrar en sumar hinna
fyrri. Mér er tjáð, að farið sé nú heldur að draga úr sölu og lestri
bóka Guðrúnar síðustu árin. Má þar sjá að níðið og lítilsvirðingin
frá þeim hálærðu er tekið að hafa sín áhrif, en réttmæta kveðju
sendi Indriði Þorsteinsson þeim í grein sinni Peningar Guðrúnar
frá Lundi i Tímanum fyrir nokkru síðan.
Hafís við ísland. Reykjavík 1968. Kvöldvökuútgáfan.
Enda þótt hafísinn hafi verið landsins forni fjandi frá upphafi
Islandsbyggðar, er furðulítið um hann skráð nema stuttar annáls-
greinar. Það var því vel til fundið að safna til lýsingar á hátterni
hans á árinu 1968, fyrsta verulega ísaárinu um hálfrar aldar skeið,
þegar mikill hluti landsfólksins hafði næstum því gleymt því að
sá vágestur væri til. Um útgáfuna hafa þeir annast Sveinn Vík-
ingur, Kristján Jónsson og Guttormur Sigurbjörnsson, hafa þeir
safnað efni og samið. Bókin hefst á alllangri fræðilegri ritgerð
Guttorms um Hafis og hafstrauma. Er þar allrækileg greinargerð
um uppruna, eðli og rek hafíssins í norðurhöfum og einkum þó
við ísland. Er þar margvíslegan fróðleik að finna til skilningsauka
á þessu náttúrufyrirbæri, þótt vitanlega sé það ekki tæmandi,
enda margt enn ókannað í þeim efnum. Þá gerir Sveinn yfirlits-
grein um hátterni íssins 1968, og fæst af því góð mynd, sem fengur
er að á einum stað. Þessar greinar eru hin fræðilega þungamiðja
bókarinnar. Síðan taka við greinar og viðtöl við ýmsa menn víðs-
vegar af landinu um isinn bæði nú og fyrr og viðhorf þeirra til
hans. Kemur þar margt skemmtilegt fram, en ekki verður því
neitað, að sum viðtölin og greinarnar eru meira gerð til að
skemmta lesandanum eða til að sýna stílfærni höfundanna en að
fræða um hafísinn. Tvær frásagnirnar bera af, bæði um fróðleik
og skemmtilegheit, en það eru frásögn Tryggva Blöndals um sigl-
ingu gegnum ísinn, sem sýnir i fáum dráttum og umbúðalaust
hver þrekraun það er, að fást við strandsiglingar i ísaárum, og
spjallið við Guðjón á Eyri, þann gamla Strandamann, sem verið
hefir í nábýli við ísinn frá barnæsku. Hefir Kristján Jónsson skrá-
sett hvorttveggja. Við lestur þessarar bókar finnum vér sárlega til
þess, hversu lítið vér eiginlega vitum um þenna bölvald, og skipti
landsmanna við hann, og hvað vildum vér ekki gefa til að eiga nú
jafn lifandi lýsingu og þessa af ísaárunum 1918 og 1882, svo að
eitthvað sé nefnt. Aðstandendur þessarar bókar eiga því þakkir
skildar fyrir framtak sitt, þótt sumt hefði mátt vera þar með öðr-
um hætti. En vonandi verður bók þessi til þess, að einhver tekur
sig til og skráir hafísssögu landsins, allt frá þvf Hrafna-Flóki leit
fjörðinn fullan af is á fyrstu vetursetu sinni hér á landi.
St. Std.
Heima er bezt 107