Heima er bezt - 01.08.1977, Blaðsíða 15

um, að folaldið myndi líkjast móður, væri hún leidd
út í vatn, undireins og hún hafði fyljazt, og hrædd með
því að kasta t. d. steini í vatnið, meðan hún horfði á
spegilmynd sína. Hann getur þess, að gripið hafi verið
til þessarar aðferðar í ýmsum héruðum Svíþjóðar, m. a.
í Ránríki, á 20. öld.
Á Vermalandi varð til einkennileg þjóðtrú af leifum
þessara munnmæla, sem ruglað hefur verið saman við
munnmæli um nykurinn. Hann er vatnavættur, sem
eftir sænskri þjóðtrú átti að búa í nágrenni stöðuvatna
og áa. Oftast var hann ósýnilegur, en birtist stundum
í mynd manns eða hests. Sæi merin nykurinn innan sex
mánaða, eftir að hún hafði fyljazt, þá yrði folaldið
skjótt.
íslenzk munnmæli á þessu sviði þjóðtrúarinnar eiga
við spár fremur en tilraunir til að hafa áhrif á hryssur
og afkvæmi þeirra.
Borgfirðingur, f. 1899, er ólst upp í Lundarreykjadal,
heyrði sem strákur gamalt fólk segja frá, að telja mætti
hryssu fylfulla, væri hún með sveip í náranum eftir
veturnætur. í sumum tilvikum getur sveipur í náranum
verið afleiðing af því, að búkur hryssunnar fer að síga
eftir sex til sjö mánaða skeið. í þessu sambandi segir
B. Holtsmark frá því, að ekki sé hægt að komast að því
með vissu, hvort hryssa er fylfull, fyrr en á sjötta til
sjöunda mánuði, þegar fósturhreyfingarnar fara að gera
vart við sig, og eftir að búkur merarinnar fer að síga og
hreyfingar hennar verða þyngri.
Á Norðurlandi var til þjóðtrú, sem, að því er ég
veit, er ekki minnzt á annars staðar á Norðurlöndum.
Sumir Norðlendingar töldu, að hægt væri, ekki aðeins
að komast að því, hvort hryssa væri fylfull, heldur einn-
ig að fá vitneskju um lit fylsins með því að skoða upp
í góm á henni. Karólína Einarsdóttir skrifaði upp tvær
sagnir um þetta, sem hljóða á þessa leið:
Úr Svarfaðardal
Afi sagði, að ætti að skoða upp í góm á fylfullum hryss-
um — væri gómfyllan ljósari en vanalega, yrði folaldið
ljóst, en væri hún dekkri, yrði það dökkt, jarpt, brúnt
eða rautt. En væri fyllan skellótt, yrði folaldið skjótt.
Þetta sagði afa gamall maður, sem fór mikið með hesta.
Og afi minn var fæddur 1850. Þessi gamli maður kom
til afa einu sinni. Afi átti fylfulla hryssu. Gesturinn
sagði, að hún gengi með skjótt folald, eftir að hann hafði
skoðað uppi hana — sagði afa frá þessari trú. Hryssan
kastaði skjóttu folaldi.
Frá Sauðárkróki
Faðir minn keypti eitt sinn hryssu til afsláttar af Bimi
Stefánssyni í Beingarði í Hegranesi. Björn kemur með
hryssuna um haustið, og hryssa er leidd á blóðvöll. En
pabbi lítur upp í hryssuna, áður en hún er skotin, og
spyr, hvort hann viti, að hryssan sé fylfull. En Bjöm
aftók það í alla staði — hún hefði ekki komizt til neins
fola. En pabbi segir, að hryssan sé fylfull — „og ég get
sagt þér annað meira. Folaldið er ekki einlitt.“ Björn
vildi ekki heyra þetta og sagði, að ætti að skjóta hryss-
una tafarlaust. Það var gert og hryssan birkt. Þá kom
í ljós, að það var blesóttur hestur innan í henni. Ég man
Stóðhópur fyrir neðan Grímstungu.
Ljósmynd: Þorsteinn Jósepsson.
vel eftir þessu og mest af því, að Bjöm gamli henti sér
niður yfir hryssuskrokkinn hágrátandi — en ég hafði
aldrei áður séð fullorðinn mann gráta. Ég veit ekki,
hvernig pabbi sá þetta, nema hann leit í efri góminn á
hryssunni.
Þegar folaldið reyndist hafa þann lit eða þau merki,
sem spáð hafði verið, mun það hafa verið einber tilvilj-
un. Samt sem áður er það ekki alveg út í bláinn, að
sumir menn hefðu getað komizt að því, hvort hryssa
væri fylfull, með því að skoða upp í góminn, þó að
mikið hafi eflaust verið ofsagt af því. S. Sisson getur
þess, að þótt gómurinn sé yfirleitt með ljósrauðum lit,
geti hann verið að nokkru leyti ljósari eða dekkri. Gert
D. Espersen prófessor hefur sagt mér, að stundum beri
við, að fylfullar hryssur þjáist af blóðskorti, og þegar
svo er, geti það ef til vill valdið því, að gómfyllan verði
Ijósari en eðlilegt er.
Tilraunir til að ákveða eða spá um kyn fóstursins
munu hafa verið jafngamlar tilraunum til að hafa áhrif
á lit og einkenni þess. Þetta svið þjóðtrúarinnar er þó
margbrotnara en hitt, og tengsl ástæðunnar og árangurs-
ins eru ekki ætíð beinlínis greinileg. Á V-Gautlandi t. d.
hefur verið skrifað upp það ráð, að til þess að fá mer-
folald ætti að leggja skæri á þröskuld hesthússins, áður
en farið væri inn með merina, eftir að henni hefði verið
haldið. Meðal annarra hvassra verkfæra og verkfæra
með oddi, sem búin voru til úr stáli, voru skæri talin
örugg vernd gegn göldrum og óhreinum öndum.
Heima er bezt 255