Heima er bezt - 01.06.1984, Page 21

Steincke og náttúrufræðin
Þá hefir verið stiklað á stóru um
athafnir Steinckes í bæjarlífi Akur-
eyrar. En þótt hann væri önnum kaf-
inn bæði við verslun þá, er hann veitti
forstöðu og menningar- og framfara-
mál bæjarins, lagði hann fram drjúg-
an skerf til þekkingar á dýrafræði ís-
lands með ötulu söfnunarstarfi, sem
nú skal rakið, en það eru í rauninni
tilefni þessarar ritgerðar. Upphaf
þessa starfs verða rakin til kynna hans
við hinn fræga dýrafræðing Japetus
Steenstrup prófessor, vin og félaga
Jónasar Hallgrímssonar. Fróðleik um
þessi kynni þeirra er að finna í bréfum
frá Steenstrup, sem Steincke varð-
veitti, svo og bréfum frá Steincke, sem
ásamt öðru bréfasafni Steenstrups er
geymt í Konungsbókhlöðu í Kaup-
mannahöfn.
Tilefni bréfaskriftanna virðist í
fyrstu vera sprottið af áhuga Steinckes
á náttúrufræði. Líklega er upphafið
það, að þegar Steincke kom til Hafnar
eftir fyrri Akureyrardvöl sína hefir
hann snúið sér til Steenstrups, með
sérstaka fyrirspurn, en Steenstrup
hefir sem venja hans var beðið hann
að halda áfram að safna dýrum.
Spurningin, sem Steincke lagði fyrst
fyrir Steenstrup hefir sennilega verið
um skolta af risasmokk, sem hann
hafði fundið við Akureyri, en þar hitti
hann einmitt á eftirlætisverkefni
Steenstrups. Hann hafði nefnilega
nokkrum árum áður samið skýrslu
um tvo risasmokka, sem rekið hafði á
íslandi 1639 og 1790, og hafði af þeim
sökum mikinn hcg á að safna frekari
fróðleik um risasmokka í Norður-
Atlantshafi. Þessir tveir gömlu fundir
gátu einungis gefið tilefni til hæpinna
ágiskana um hvaða ætt þessi dýr væru
skyldust.
Árið 1855 hafði greinargerðin um
hinn nafnkennda „sæmunk“ komið
út. Þar voru rök leidd að því, að furðu
vera þessi væri risasmokkfiskur. Af
ritgerð Steenstrups Spolia atlcintica,
sem út kom i ritum Vísindafélagsins
danska, sem rituð var 1856, en ekki
gefin út fyrr en 1898, sést að Steincke
hafði árið 1852 fundið holdflykki, sem
líkt og umlukti móleitt páfagauksnef
og rekið hafði við Eyjafjörð. Þar eð
hann þekkti þetta ekki, geymdi hann
það um skeið í vínanda, en er hann
komst að raun um, að hinir algengu
smokkfiskar við Island voru með sams
konar „nef“ úr hornkenndu efni, að-
eins miklu smávaxnari, hélt hann, að
það væri enginn merkisgripur og
fleygði öllu saman. Samt geymdi
hann teikningu, er hann hafði gert af
því í fullri stærð. Þessa teikningu
sýndi hann Steenstrup 1855, og af
henni ályktaði Steenstrup, að smokk-
fiskur þessi hefði verið „margar álnir
að lengd“.
Það er trúlegt að þegar Steenstrup
hafði fundið áhuga Steinckes á nátt-
úrufræði, hafði hann sóst eftir því að
fá fleiri upplýsingar um risasmokkinn
frá hans hendi, og raunar um hvað
sem var um dýraríki fslands. Og
Steincke reyndist harla fús til að veita
þessa aðstoð. Þetta sést af fyrsta bréfi
Steenstrups til Steinckes 12. maí 1858
sem hefst á þessa leið:
„Herra kaupmaður Steincke.
Um leið og ég pukka yður góðfús-
lega frdsögn yðar. er ég svo djarfur
að sendctyður dálítinn trékassa, en í
honum eru auk stœrri glasa 8 opo-
deldocglös6, 25 tilraunaglös ásamt
nokkrum tómum öskjum, sem þér
gcetuð haft yður til dœgrastyttingar
á leiðinni að safna í smámunum,
sem ef til vill kynnu að finnast, svo
að yður skyldi ekki vanta ílát til að
geyma það í, er þér kynnuð að finna.
Vínandinn er 9°-10°, og œtti að
haldast í eitt ár, svo framarlega sem
glösin eru ekki fyllt um of— hcefi-
legt er að fylla þau til hálfs, einkum
ef fleiri hlutir eru í sama glasi, en
dýrin geymast betur því fcerri, sem
eru í glasinu. Einnig fylgir járn-
hringur, til að kasta út í sjóinn með
neti, sem honum heyrir til og draga
það eftir skipinu stutta stundeins og
við töluðum um. Varanet verða send
milli k/. 7 og 8 í fyrramáhð. “
Því næst ræðir hann sérstakar óskir
um smokkfiska og sæstjörnur. Um
hinar síðarnefndu segir svo:
„Mér þcetti gott aðfá ein hundrað
stykki þurrkuð af ýmsum tegund-
um, og vil verja til þess 5-6 ríkisdöl-
um“.
Steincke hefir átt að kaupa þessi
dýr af sjómönnum, en um greiðslu til
hans er ekki að tala. Loks segir um
risasmokkana:
„Mjög vceri mér þóknanlegt ef
hcegt vceri að fá fregnir af þeim
risasmokkum, sem tvisvar hefir
rekið í land, og þér virðist sjálfur
hafa komist yfir einn, að minnsta
kosti munnlimi hans“.
Þessa síðustu ósk tókst Steincke
einungis að uppfylla á óbeinan hátt
og þá fyrst löngu seinna.
6. Opodeldoc var meðal við gigt og fleiri
kvillum. Það er nú fyrir löngu úr sög-
unni, en fram að þessu hafa glösin
verið mikið notuð í búnaði dýra-
fræðileiðangra.
Prófessor Japetus Steenstrup.
Heima er bezt 201