Heima er bezt - 01.07.1988, Blaðsíða 2

Vika er liðin af júlí, sem bar hið
glæsilega heiti Sólmánuður í fornu ís-
lensku máli. Þessa viku hefir sólin
skinið í heiði í allri sinni hásumardýrð,
eins og hún má mest verða á voru
landi, og mestur hluti júnímánaðar
var einn samfelldur sólmánuður hér
norðanlands. Ég hefi þessa undan-
farna daga horft á túnin hérna handan
fjarðarins, séð þau slegin að morgni og
hirt á næsta eða öðrum degi. Lof sé
veðurblíðunni og — tækninni.
En á sama tíma og vér höfum teyg-
að sólskinið, hafa oss borist uggvænleg
tíðindi til eyrna. Sandbyljir hafa blás-
ið uppi á öræfum, og með þeim gróð-
ureyðing og uppblástur með fádæm-
um á ýmsum stöðum, einkum hefir þó
verið uggvænlegt að frétta af Mý-
vatnsöræfum og afréttum. A sama
tíma og grasið hefir þotið upp i skjól-
sælum, byggðum Eyjafjarðar, og
bændur þar hirt töður sínar iðgrænar
og ilmandi, hefir háfjallagróðurinn
háð vonlausa baráttu við höfuðóvin
sinn, sandfokið. Nýgræðingurinn, sem
skotið hefir upp fíngerðum, veik-
byggðum kollinum, hefir sviðnað af
glóðheitum sandinum, og vindurinn
feykt fátæklegri lífsbjörg frá rótum
hans, þunnum og lítt frjóum jarðvegi.
Sú barátta er að vísu engin nýjung á
landi voru, hún hefir verið háð um
aldir, þó í misjafnlega ríkum mæli, en
mest þó á síðari tímum. Kynslóð eftir
kvnslóð hefir horft á sand- og moldar-
mekki fylla loftið kringum sig, og séð
jörðina fjúka undan fótum sínum á
haf út. Þær hafa séð fagrar gróður-
lendur hverfa, svo að eftir stóð svartur
sandurinn eða örfoka melur.
Lengi vel horfði þjóðin á þetta með
ugg og ótta, því að i sandsveitunum
var það árleg harmsaga, að fólkið varð
að vfirgefa jarðir sínar, og flýja undan
sandinum, sem kæft hafði allt grasið
og lagst í skafla að bæjarhúsunum,
sem hann gróf í kaf að síðustu. Margra
I Sólmánuði
alda minjar um önn og athafnir voru
þar með evddar og horfnar í sandinn.
En fólkið stóð ráðþrota gegn þessum
ósköpum, og taldi þetta ógæfu, sem
forsjónin hefði skapað harðbýlu landi.
Menn beygðu sig í auðmýkt fyrir
ofurvaldi örlaganna og harðlyndri
náttúru.
En nú vitum vér betur, og vér
þekkjum einnig ráð til að verjast
hættunni. Vér vitum, að uppblástur
lands er ekkert lögmál náttúrunnar,
heldur í nánum tengslum við sam-
skipti mannsins við hana og afleiðing
af gáleysi í umgengni við umhverfið.
Landeyðing af þessu tagi er svo fjarri
því, að vera nokkurt séríslenskt fyrir-
bæri, að kalla má, að það finnist í
flestum byggðum löndum, og alls-
staðar verður hún rakin til sambúðar
manns og náttúru.
Engum, sem fer um land vort, dylst
landeyðingin, ef hann hefir opin augu.
Örfoka melar og sandar eru vitnis-
burðir, sem ekki verða vefengdir, ef
málið er skoðað niður í kjölinn. Annað
mál er, að torvelt hefir reynst að koma
mönnum í fullan skilning um sam-
hengið milli gróðureyðingarinnar og
bvggðar landsins. Það hefir verið alltof
ríkt í hugum manna, að náttúruöfl-
unum væri einum um að kenna, að
landið blési upp, eða jafnvel landið
hafi alltaf verið eins og það er nú í dag.
En oss er alveg óhætt að taka orð Ara
fróða trúanleg, að landið væri viði
vaxið milli fjalls og fjöru, þegar land-
námsmenn komu hingað. Orð hans
merkja, að allt láglendi og neðanverð-
ar hlíðar hafi verið skógi vaxið. Vit-
anlega hafa verið skóglausir blettir,
svo sem flóasvæði og mýrar, en þó
miklu minni en síðar varð, og sár eftir
náttúruhamfarir, eldgos og jökulflóð.
En fyrir ofan skóglendið hefir einnig
verið gróið land miklu hærra og víð-
lendara en nú er. Þannig hafa víðlend
svæði inni á öræfum verið algróin. Það
má t.d. leiða gild rök að því, að óslitið
gróðurlendi hefir verið um Kjöl milli
byggða sunnan lands og norðan, og að
þar hafa verið víðáttumiklar gróður-
flesjur fram á 18. öld, sem nú eru
blásnir melar.
Það er þegar sannað með greiningu
frjókorna i jarðvegi, að gagnger gróð-
urbreyting varð í landinu eftir að það
var fyrst numið. Skýrast kemur það
fram í eyðingu skóganna. En í kjölfar
þess að þeir eyddust fylgdi uppblást-
urinn. Laus og léttur jarðvegurinn
veitti vindinum litla mótstöðu, þegar
gróðurþekjan breyttist, og veiktist. En
beit búpenings í eyddu skóglendi
tálmaði nýgróðri. Þetta hefir verið
margsagt, en verður þó aldrei of oft
haft yfir, svo lengi sem menn afneita
hættunni á ofnýtingu landsins. En
hverfum aftur að því, sem fyrr var á
minnst, hvílík hætta tilteknum svæð-
um á landinu stafar nú af uppblæstri
lands. Það er Ijóst að afréttarsvæði eru
í hættu stödd, og horfir til fullkom-
innar eyðingar, ef ekkert verður að
gert.
Það er oft talað um að hálendis-
gróður vor sé harðger. Hann er það að
því leyti, að háfjallaplönturnar þola
óblíð veðrakjör og eru nægjusamar um
jarðveg. En þessi gróður er því aðeins
þolinn að hann fái að vera í friði. Það
sjáum vér greinilegast á því hve lengi
sár, þótt lítil séu i gróðurbreiðunni, eru
að gróa.
Minnst var á Mývatnsöræfi, hvílík
landspjöll þar hefðu orðið og vá væri
þar fyrir dyrum. Það sem þar er að
gerast er í raun réttri skólabókardæmi
um þá baráttu, sem afréttagróðurinn
heyr á hverju ári. En eyðingin verður
þar harðari en víða annars staðar, af
því að land er þurrt, þurrviðrasamt, og
þrotlaus uppspretta sandfoks í nálæg-
um hraunabreiðum og jökulsöndum.
Gróðurinn á þar því í sífelldri vök að
verjast gegn náttúruöflunum. Þegar
218 Heima er bezt