Afturelding - 01.01.1984, Blaðsíða 7

Afturelding - 01.01.1984, Blaðsíða 7
sér trausta höfunda, ber ekki allskostar saman. Önnur heimildin segir, að Guð- brandur hafi fæðst á Staðarbakka í Mið- firði árið 1542, en hin, að hann sé fæddur á Stað í Hrútafirði árið 1541.5 Ekki er getið fræðslu Guðbrands í föðurgarði, að öðru leyti en því, að hann nam fræðin snemma og sóttist honum það greiðlega. En árið 1553 settist hann í latínuskólann að Hólum og lauk þaðan burtfararprófi 1559. Er það til marks um þekkingu Guðbrands, að hann var þá þegar, er hann útskrifaðist (eða einu ári siðar), tekinn til kennara á Hólum. En hann hefur ekki viljað nema staðar í kennarastöðu, því ári síðar hélt hann utan og hóf nám við Kaupmannahafnar- háskóla og lauk því á íjórum árum, að talið er. Auk guðfræðinnar, sem sat í fyrirrúmi, lagði Guðbrandur stund á stærðfræði og skyld vísindi. Er sagt, að hann hafi átt bækur helstu stærðfræð- inga, stjarnfræðinga, landfræðinga og kprtagerðarmanna aldar sinnar og við sumar þeirra gert athugasemdir með eigin hendi. Mun hann á yngri árum hafa gert uppdrátt af íslandi, hinn fyrsta, sem fer nokkuð nærri lagi, og svo aðra upp- drætti af öðrum stöðum síðar á ævi sinni. Eftir heimkomuna gerðist Guðbrand- ur rektor Skálholtsskóla um þriggja ára skeið. Er fátt til frásagna um hann þar, en þó mun hann hafa tekið þar prest- vígslu (1566) hvort sem er af því, að hann hefur þá átt í vændum prestakall það, sem hann fékk skömmu síðar, eða þá að hann hefur í bili tekið að sér kirkjuprestsþjónustu að beiðni Gísla biskups Jónssonar. En að þessum þrem árum liðnum (1567) gerðist hann prest- ur á Breiðabólstað, að séra Jóni Matthí- assyni gengnum, eins og áður er getið. Ekki átti Guðbrandur þar langa setu, en ávöxtur veru hans hefur verið meiri en búast mætti við í fljótu bragði, því að þar komst hann fyrst í kynni við hið gamla prentverk, sem Jón biskup Arason hafði haft til landsins. Eftir eins árs dvöl þar fór Guðbrandur enn utan (1568) en varð því næst um eitt ár rektor að Hól- um, haustið 1569. En að því loknu (1570) var hann kvaddur til biskups á Hólum, þá aðeins 28 ára að aldri. Fór Guðbrandur utan, og hlaut vígslu 8. apríl 1571. Heimkoman Mikið verk og vandasamt beið Guð- brands biskups er hann settist að stóli. Siðbreytingin var nýlega í garð gengin og menn því almennt kaþólskir í huga, svo að nú reið á að ryðja hinni evangel- ísku kenningu braut að huga þjóðarinn- ar. Guðbrandur lét vandann ekki á sig fá, heldur tók þegar til starfa af miklum móð, sem gerði það í upphafi lýðum ljóst, að biskupaskiptin voru hér meira en mannaskipti. Honum var það ljóst í upphafi, að til þess að takast mætti að festa hina nýju trúarskoðun í meðvitund manna, þyrfti að veita bæði kennimönn- um og alþýðu næga fræðslu um hin helgu sannindi trúarinnar, eftir evangel- ískri kenningu. Fáfræðin var, með öðrum orðum, erfiðasti þröskuldurinn. Og til þess að sigra mætti þann hjalla þurfti að koma til nægur og hollur bóka- kostur. Þegar Guðbrandur kom til brauðs að Breiðabólstað árið 1567, virðist sonur séra Jóns, nefndur Jón prentari, orðinn eigandi prentsmiðjunnar. Ekki er vitað hvað þeim Jóni og Guðbrandi fór á milli, þegar hinn síðamefndi var orðinn biskup, en ekki leið á löngu uns prent- smiðjan og Jón voru komin til Hóla og undirbúningur hafinn að bókaútgáfu. Hugsanlega hafa þeir átt prentsmiðjuna í félagi fyrstu árin, og væri þá ekki Ijarri lagi að ætla, að Jón hafi átt gögn hins gamla prentverks, en biskup lagt til fé til kaupa á nýjum búnaði, pressu og letrum, sem vitað er að hann útvegaði.6 Ekki vita menn fyrir víst hvaða bók það var, sem biskup gaf fyrst út, en al- mennt er talið, að það hafi verið Lífsins vegur, eftir Niels Hemmingsen, sem ver- ið hafði einn af lærifeðrum Guðbrands í Kaupmannahöfn. Bókina þýddi biskup sjálfur og kom hún út 1575—76. Árið 1578 kom út Lögbók Islendinga (venjulega nefnd Jónsbók), en ekki átti biskup þó beinan þátt í útgáfu hennar. Næstu árin voru prentaðar nokkrar guðsorðabækur, þeirra á rneðal tvær af bókum Gamla testamentisins, Orðskvið- imir og Síraksbók, i þýðingu Gissurar biskups Einarssonar í Skálholti (1580). Eftir það verður þriggja ára hlé. Nýjatestamentisþýðing Odds Gottskálkssonar Eins og áður er getið, hafði Oddur Gottskálksson þýtt Nýja testaméntið og fengið það prentað í Hróarskeldu á Sjá- landi um veturinn 1539—40, nokkru fyrir fæðingu Guðbrands. Sagan segir, að Oddur hafi unnið að þýðingunni7 úti í fjósi í Skálholti (til að verða ekki á vegi biskups, og til að halda á sér hita). Á hann að hafa komist svo að orði eitt sinn, að undarleg væri ráðstöfun Guðs. Guðssonur hefði ekki fengið annað rúm að leggjast í, þegar hann fæddist í þenn- an heim, en jötu, og nú yrði hann sjálfur að hýrast í fjósi, er hann tæki sér fyrir hendur að segja frá fæðingu Guðssonar og þýða guðspjöllin um hann. Eru menn almennt sammála um. að nýjatestamentisþýðing Odds skipi hon- um á öndvegisbekk íslenskra bók- mennta og gildi hennar fyrir biblíu- mál komandi alda verði seint ofmetið.8 En þótt þýðing Odds sé almennt talin ein af vörðum íslenskrar bókmennta- sögu, þá greinir menn síst á um, að gersemi íslenskrar bókagerðar og um leið mesta bókmenntaafrek þjóðarinnar hafi verið sú prentun heilagrar ritningar, 6) Sjá nánar H.S. bls. 45. Mcnn lelja ýmist, að Jón hafi átt prent- verkið, eða Guðbrandur biskup. Misskilningurinn gæti legið í pví, að i bréfi til vinar síns og fyrrum kennara, Páls Madsens Sjálandsbiskups, 1573, skrifar Guðbrandur, að hann habeo prentsmiðju. En nú getur habeo þýtt hvorttveggja að eiga og að hafa, svo að ekki er gott úr að skera. Þeim, sem fylgja síðari merkingunni, þykir líklegt, að Guð- brandur myndi hafa kveðið fastar að orði, tcldi hann sig eiga prent- smiðjuna. 7) Raunar mun Oddur aðeins hafa þýtt Matteusarguðspjall þar. Á einum stað segir m.a.: „llann tók sér það fyrir hendur að leggja út Matteus guðspjöll... og ivo endaði hann enmngelio Matthei. likki er getið þar um, að hann legði þar útfleira á þeitn vetri.fyr en hann var i burttt og kom i búskap ..(S.t.s.í. bls. 77; sjá einnig M.M.L. a) bls. 402). 8) Tryggvi Þórhallsson taldi, að í síðustu biblíuþýðingu okkar (1912) stæði enn tiltölulega meira af þýðingu Odds, en af þýðingu Lúthers i síðustu útgáfum þýskum. Mér vitanlega hefur ekki verið gerður sam- anburður, i rituðu máli, á nýjustu útgáfu okkar (1981) og þýðingu Odds. (Sjá nánar S.J.Þ. bls. 13, og S.E. bls. 213).

x

Afturelding

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Afturelding
https://timarit.is/publication/406

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.