Tímarit lögfræðinga - 01.07.1978, Síða 33

venja allt frá 1944), svo og til að veita refsiföngum skilorðsbundna
eftirgjöf refsingar að hluta — og gegna þannig hlutverki reynslulausn-
ar. Þá má geta um almennar náðanir í tilefni af merkisviðburðum í
sögu þjóðarinnar: lýðveldisstofnun 1944, 50 ára heimastjórn 1954 og
vígslu Skálholtskirkju 1963. Loks er svo að nefna notkun náðunar í
samræmi við eiginlegan tilgang sinn, þ.e. þégar sérstakar ástæður eru
fyrir hendi, sem mundu gera afplánun refsingar óeðlilega eða óvenju-
lega harkalega (oftast náðun að fullu), sbr. greinargerð með 1. 16/1976.
Til slíkra ástæðna mætti telja heilsubrest sökunautar, miklar þjáningar
hans sjálfs af völdum brotsins eða málsmeðferðarinnar, úrelta eða óhóf-
léga stranga löggjöf, eða nýjar upplýsingar um málsatvik, er hefðu
mildað dóminn. Ástæður til hinnar víðtæku náðunarframkvæmdar hér
á landi eru vafalítið margslungnar. Þar koma m.a. til álita úrelt ákvæði
um reynslulausn, skortur á fangarými, kostnaður við refsiframkvæmd
og náin persónuleg tengsl manna í svo litlu samfélagi sem hinu íslenska.
Þetta séríslenska fyrirbæri verður þó aðeins skilið til fulls við athugun
á refsiframkvæmdinni í heild og þeim félagslegu þáttum, sem tengjast
henni. Um þetta efni má einnig vísa í grein Hildigunnar Ólafsdóttur,
„Náðanir og fangelsismál“, í 1. tbl. Úlfljóts 1972, bls. 23—35, Ármann
Snævarr, Tölfræðiskýrslur um brot og brotamenn, bls. 12—13, og Ólaf-
ur Jóhannesson, Alþingistíðindi 1972 (Umræður), d. 1046—47.
Reynslulausn er að markmiði og sögulegum uppruna nátengd skil-
orðsdómum og skilorðsbundinni frestun saksóknar. Þegar virt eru sjón-
armiðin að baki skilorðsbundinni náðun, er einnig augljós samstaða
með henni og fyrrnefndum úrræðum. Náðun er þá yfirleitt notuð í
sama tilgangi og reynslulausn. Úrræði þessi eru öll ætluð brotamönn-
um til endurreisnar úti í samfélagi frjálsra manna (refsigæsla utan
stofnana). Réttarreglurnar um úrræði þessi eru talsvert ólíkar. Mis-
munandi er, á hvaða stigi málsmeðferðar á þau reynir og hver tekur
ákvörðun um þau. Þeim er það öllum sameiginlegt nema náðun, að
þau hljóta að vera skilyrt. Um skilyrði þessi gilda nú orðið svipaðar
reglur, hvert af úrræðunum sem í hlut á, sjá 41. og 56. gr. hgl., sbr.
57. gr. hgl. Náðun hefur talsverða sérstöðu. Náðunarréttur er stjórn-
arskrárbundinn réttur forseta Islands til að veita eftirgjöf refsingar
að hluta eða að öllu leyti, með skilyrðum eða án, sbr. 29. gr. stjskr.
Dómsmálaráðherra beitir þessu valdi í raun, sbr. 13. og 14. gr. stjskr.
Náðun er miklu eldra fyrirbæri en hin úrræðin, en talið er, að reglur um
reynslulausn hafi m.a. þróast á grundvelli náðunarvenju í lok 19. og
í upphafi 20. aldar.
Verða nú skýrðar réttarreglurnar um reynslulausn í einstökum at-
27