Árbók Háskóla Íslands - 31.12.1998, Side 139

eru mikið rædd um þessar mundir í þjóðfélagi okkar. Það eránægjulegt og má
vera til eftirbreytni fyrir aðrar þjóðir að allur almenningur lætur sig þessi mál
varða og tekurvirkan þátt í umræðunni. Stjórnmálamenn. fræðimenn og hags-
munaðilar hafa hér allir lagt sitt af mörkum.
Það er í þessu samhengi sem við þurfum að skoða framlag vísindanna til að
skýra mikilvæg hagsmunamál og gera okkur hæfari til að greiða úr þeim. Hvernig
getur fræðileg orðræða orðið órofa hluti þeirrar þjóðfélagslegu umræðu sem
fram fer um slík mál? Ég spyr vegna þess að ég tel það vera eitt brýnasta þjóð-
þrifamál okkar íslendinga að bæta opinbera, þjóðfélagslega og stjórnmálalega
umræðu með því að efla þátt fræðilegrar rökræðu í henni. Slíkt getur einungis
orðið með því að fólk sem lagt hefur stund á hin ýmsu fræði gerist virkari þátt-
takendur í umræðunni - ekki til þess að segja öðrum hvað sé satt og rétt, heldur
til þess skýra málin í tjósi fræða sinna og ekki síst til að fá aðra í lið með sér til að
leita hins sanna og rétta og efla þannig sameiginlegan skitning á því sem máli
skiptir.
Þess vegna hvet ég ykkur. ágætu kandídatar. til að taka hiklaust þátt í opinberri
umræðu á grundvelli þeirrar þekkingar og fræðimennsku sem þið hafið tileinkað
ykkur. Ég hvet líka fjötmiðla og stjórnmálaöfl í landinu til að nýta sér í auknum
mæli krafta þeirra fjölmörgu ungu fræðimanna. kvenna og karla. sem hafa aflað
sér dýrmætrar fræðilegrar menntunar til að takast á við hvers kyns vandamál og
verkefni í þjóðlífi okkar. Vegna sérstöðu íslenskrar menningar og fámennis okkar
höfum við ístendingar einstakt tækifæri til þess að rækta hér týðræðislegt
þjóðfétag þar sem fólk myndar sér skoðanir og tekur afstöðu á grundvelli þekk-
ingar og skilnings og lætur ekki stjórnast af lýðskrumi. áróðri og óvönduðum
málflutningi. Upplýsingaþjóðfélagið. sem oft er nefnt um þessar mundir. á að vera
upplýst þjóðfélag þar sem atlur atmenningur kann að nýta sér hugmyndir úr
smiðju vísinda og fræða í því skyni að hugsa af skynsamlegu viti um ástand mála
og um hvað heiminum sé fyrir bestu.
Heimsmenningin og Háskóli íslands
Hér vil ég nefna eina hugmynd sem ég tel að kunni að skipta sköpum fyrir fram-
tíð íslenskrar menningar. Þessa hugmynd sæki ég til fornra fræðimanna sem sáu
fyrir sér að vísindi og fræði gætu orðið grunnur alheimsmenningar vegna þess að
heimur þeirra væri án atlra landamæra og gæti sameinað fólk ofar öllu því sem
greinir það sundur eftir litarhætti. þjóðerni, trú. tungu og siðum. Til þess að vera
við sjálf og byggja áfram þetta tilkomumikla eyland með eigin tungu. eigin menn-
ingu og sögu og okkar eigin sjátfstæða ríki. þá þurfum við sem þjóð að temja
okkur að hugsa tangt út fyrir afmarkaðan íslenskan veruleika. Við þurfum að
hugsa okkur sjálf sem heimsborgara. íbúa í ríki allra jarðarbúa. Við erum og
viljum vera íslendingar af því að við erum sem ein heild þátttakendur í allsherjar-
ríki allra þjóða sem byggja jörðina með okkur. Einungis með því að skoða sjátf
okkur í samanburði við aðrar þjóðir getum við orðið sjálfstæðir þátttakendur í
þróun og uppbyggingu mannfélagsins á jörðinni og öðlast skilning á sérstöðu
okkar og möguleikum til að tifa af í þeirri hoiskeflu umbreytinga sem nú dynur
yfir heiminn.
Ég veit að þetta kann að virka sem óraunhæf krafa og fjarlæg draumsýn. fámenni
okkar og menningarfátækt valdi því að smám saman muni heimurinn gteypa
okkur, tungan hverfa og saga okkar sé senn á enda. En þá gleymist að menning
heimsins á einmitt rætur sínar að rekja til staðbundinnar. rótgróinnar þjóðmenn-
ingar á borð við okkar. Þess vegna eigum við hiklaust að spyrna við fótum og
styrkja menningu okkar og auðga með öllum tiltækum ráðum svo að hún verði
gjaldgeng á atþjóðavettvangi. Slíkt getur einungis orðið með því að við temjum
okkur að hugsa og lifa sem borgarar í alheimsríki altra þjóða - líkt og mörg
okkar fremstu skálda og fræðimanna hafa gert að fornu og nýju. Stephan G.
Stephansson. Einar Benediktsson og Hatldór Laxness eru alþekktir boðberar
þessarar hugsunar. Og á þessari öld höfum við (slendingar eignast fjötda vísinda-
og fræðimanna sem hafa tamið sér alþjóðahyggju í hugsun og hegðun og auðgað
með því íslenska menningu.
Háskóti fslands hefur eftt og styrkt sjálfstæði fslands og íslenskrar menningar
vegna þess að hann er alþjóðlegt fræðasetur sem kappkostar að rækta samskipti
við fræðimenn um víða veröld og veita ertendum straumum hugmynda og kenn-
inga inn í íslenskt samfélag. Samt eigum við enn tangt í land með að nýta okkur
framlag vísinda og fræða til að byggja upp íslenska menningu og íslenskt þjóð-
fétag. Við höfum að vísu verið ötut við að tileinka okkur nýja tækni við hvers kyns
framkvæmdir en við höfum ekki að sama skapi tagt okkur eftir því að treysta