Fréttablaðið - 10.07.2010, Blaðsíða 20

20 10. júlí 2010 LAUGARDAGUR
og víðar um að einhverjir hefðu
komið að tjaldinu um sumarið
1781 áður en líkin voru sótt, rænt
þau og falið lík bræðranna. Af
þessu urðu málaferli gegn þeim
sem fundu líkin með fyrstu mönn-
um og af spannst svokallað lík-
ránsmál. Aldrei var neitt á menn-
ina sannað en mannorð þeirra
hefur heldur aldrei verið hreins-
að af þeim áburði, að hafa komið
líkunum fyrir í kaldri gröf.
Sett hefur verið fram einföld
kenning. Guðlaugur Guðmunds-
son skáld telur að bræðurnir hafi
fyrstir orðið kulda og vosbúð að
bráð. Hafi þeir látist fyrstir og þeir
sem eftir lifðu flutt líkin frá tjald-
inu og borið þau grjóti til varnar
vargi. Þeir hafi sjálfir örmagnast
í tjaldinu en Jón Austmann á ein-
hverjum tímapunkti lagt af stað út
í hríðina og freistað þess að ná til
byggða eftir hjálp.
Þetta fær ekki staðist að mati
Sigurðar og rekur hann ástæður
þess í löngu máli. Þær helstu eru að
veður hafi vart verið eins vont og
af er látið. Það fé sem lifði hrakt-
ist norður, eða á móti veðrinu sem
mun hafa geisað þessa daga. Eins
að bræðurnir hafi fundist urðað-
ir alllangt frá tjaldinu. Hann spyr
hvort líklegt sé að menn í lífshættu
tækju sig til og flyttu lík í blind-
byl, til þess eins að snúa til baka
til að deyja sjálfir. Hann segir sam-
tímaheimildir ekki kveða úr um að
veður hafi verið tiltakanlega vont
þessa daga. Þeir hafi jafnframt
haft nóg til að bíta og brenna. Hann
telur að eitthvað misjafnt hafi átt
sér stað, en hvað verði aldrei sann-
að.
Bölvun bræðranna
Af örlögum Reynistaðarbræðra
hafa spunnist óteljandi þjóðsögur.
Kannski er einfaldast, til skýringar,
að nefna að ferðir um Kjöl lögðust að
mestu af í öld eftir atburðinn. Sögn-
in um „bölvun Reynistaðarbræðra“
er alþekkt en það er sú hjátrú innan
ættar þeirra bræðra að engan dreng
megi nefna Bjarna og enginn karl-
maður megi nokkru sinni klæðast
grænu – eða ríða bleikum hesti.
F
yrir um 230 árum skol-
aði upp úr ánni Blöndu
mannshendi. Var hún
klædd vettlingi með
íprjónuðu fangamark-
inu J.A. Um sama
leyti fannst hausskorið hross við
eina upphafskvísl árinnar. Hefur
um aldir verið gengið að því vísu
að höndin hafi verið af Jóni Aust-
mann, ráðsmanni á Reynistað, sem
einn fimmmenninga varð úti á Kili
árið 1780 við fjárrekstur. Aðrar
líkamsleifar hans hafa aldrei
fundist. Sviplegt fráfall hópsins
frá Reynistað hefur í gegnum ald-
irnar sveipað þetta óbyggðarland
meiri dul, og jafnvel óhugnaði, en
aðra staði hér á landi. Um dauða
þeirra hafa spunnist munnmæla-
sögur, getgátur stórkostlegar og
alls konar kynjasögur.
Mannabein á Kili
Guðmundur A. Guðmundsson,
dýravistfræðingur hjá Náttúru-
fræðistofnun, var í byrjun júní-
mánaðar við talningar á grágæsa-
hreiðrum við Guðlaugstungur á
Kili. Gekk hann þá fram á bein-
brot, nokkuð stórt. Grunaði hann
strax að um
mannabein væri
að ræða og stakk
því á sig. Við
heimkomu kom
Guðmundur bein-
inu til lögreglu en
hafði áður ráðfært
sig við læknanema
sem er sömu skoð-
unar og hann.
„Ég efast í raun
ekki um að beinið
er úr höfuðkúpu
fullorðins manns,
og ég hef greint það sem vinstra
hvirfilblað, eða os parietalis á máli
fræðanna. Ég held að þetta sé skot-
helt en vil fá það staðfest,“ segir
Guðmundur. Erindi hefur verið
sent til kennslanefndar ríkislög-
reglustjóra og í framhaldinu verð-
ur beinið greint til tegundar og
aldurs.
Viðmælendur Fréttablaðs-
ins efast reyndar ekki um að um
mannabein sé að ræða. Myndin
ein og sér bendi til þess. Það er
hins vegar meiri vafa undirorpið
hversu gamalt það er. Guðmundur
telur beinið gamalt enda á því að
merkja að ofan af því hafi veðrast
nýlega. Það hafi hann séð á fléttum
og öðru sem á beinbrotinu var.
Er Jón Austmann fundinn?
Það er kannski ábyrgðarlaust að
gefa sér að beinið tengist Reyni-
staðarbræðrum og föruneyti
þeirra. Að hér sé loks kominn
fram Jón Austmann ráðsmaður.
Hins vegar, og þvert á almanna-
trú, hafa mannshvörf verið fátíð
á Kili í gegnum aldirnar. Það er
hins vegar full ástæða til að rifja
upp atburðina á Kili í október 1780
og hvaða áhrif þeir höfðu á samfé-
lag þeirra sem landið byggðu fyrir
rúmum tveimur öldum.
Kösin við Líkaborgir
Í lok 18. aldar geisaði fjárkláði
hér á landi og var bústofn á stór-
um svæðum skorinn þess vegna.
Þetta átti við um býli í Skagafirði,
og Reynistað þeirra á meðal. Hjón-
in á bænum, þau Halldór Vídalín
klausturhaldari og Ragnheiður
Einarsdóttir, sáu sér fátt til bjarg-
ar og sendu því menn suður á land
til að kaupa
nýjan fjárstofn.
Voru það Jón
Austmann og
Bjarni, sonur
þeirra um tví-
tugt, sem fóru
fyrstir. Bjarni
nokkur kennd-
ur við Daufá
og Einar, yngri
sonur þeirra
hjóna, ellefu
ára, fylgdu á
eftir síðar um
sumarið, þeim til aðstoðar við fjár-
reksturinn yfir Kjöl. Sunnan fjalla
fengu þeir til liðs við sig Mýrdæl-
ing, Guðmund Daðason að nafni.
Fé var keypt syðra, aðallega
í Skaftafellssýslum. Tafir urðu
á brottför en fimmmenningarn-
ir héldu af stað í lok október þótt
margir hafi reynt að telja þeim
hughvarf. Kom til greina að þeir
biðu sumars og jafnvel að Bjarni
settist á skólabekk í Skálholti um
veturinn. Ekki varð af því.
Í stuttu máli komst föruneytið
Er Jón Austmann loks fundinn?
Guðmundur A. Guðmundsson, dýravistfræðingur hjá Náttúrufræðistofnun, fann beinbrot þegar hann var við talningar á heiða-
gæsahreiðrum við Guðlaugstungur á Kili. Hann er þess fullviss að um mannabein sé að ræða. Svavar Hávarðsson leit til baka
og rifjaði upp magnaða atburði liðinna alda sem hafa fætt af sér aragrúa sagna. Þær eru fæstar við hæfi barna.
GRÁNUNES Á KILI Myndin er tekin í júní 2007 við brúnina á fossinum í Gránunesi þar sem varðan stendur. Til hægri sjáum við Kjalfell, en norðan undir því er Beinahóll, þar sem hópurinn varð úti. Gránunes er tanginn
þar sem Eystri og Vestari Svartá mætast. Myndin segir meira en þúsund orð um ástæður þess að fólk sækir upp á hálendið til að upplifa náttúru Íslands. MYND/ÁRNI TRYGGVASON
Guðmundur A. Guðmundsson
dýravistfræðingur fann þetta bein
við Svörtukvísl sem fellur norður
og sameinast Blöndu. Norðan
hennar fellur svo Strangakvísl og
sameinast líka Blöndu. Milli þeirra
eru Guðlaugstungur. Sunnan
Svörtukvíslar heita Svörtutungur.
Fundarstaðurinn var um tvo kíló-
metra fyrir ofan vað á Svörtukvísl,
um 300 metra frá árbakkanum.
Beinið er líklega vinstra hvirfilblað
(os parietalis) af fullorðinni mann-
eskju. Hér er beinið lagt á plasthöf-
uðkúpu sem nýtt er við læknanám.
Eins og sést fellur beinið fullkom-
lega að gervihauskúpunni.
BEINIÐ SEM FANNST VIÐ GUÐLAUGSTUNGUR
FRAMHALD Á SÍÐU 22
sem leið liggur norður Kjalveg, allt
norður fyrir Kjalfell. Ráku þeir
tæplega 200 fjár og höfðu sextán
hesta, þar af fimm undir vistir. Við
hraunborg, alllangt norður af Kjal-
felli, lýkur ferð þeirra. Þeir tjalda
undir borginni og
láta fyrir berast.
Annað er í raun
ekki vitað um ferð
þeirra með vissu.
Mun hafa skollið
á blindhríð nokkr-
um dögum eftir að
þeir lögðu upp frá
Tungufelli, sem
stóð dögum saman
á Norðurlandi með
bítandi frosti.
Um vorið fannst
tjaldið niðurfallið. Fé og hestar var
dautt í kös í og um hraunborgina
sem nú er kölluð Beinahóll. Í tjald-
inu voru hins vegar aðeins tvö lík.
Reynistaðarbræðurnir voru þar
ekki inni og Jón Austmann hefur
aldrei fundist eins og áður sagði.
Sagan segir að hundur Jóns hafi
komið til bæja efst í Blöndudal
um veturinn, illa til reika. Grá
hryssa fannst lifandi um vorið, var
hún með kliftöskur undir kvið og
voru gjarðirnar komnar að beini á
hryggnum. Heitir þar síðan Gránu-
nes (sjá mynd).
Bræðurnir hvíldu saman
Eins og gefur að skilja var gerð
dauðaleit að þremenningunum
um sumarið. Hún bar hins vegar
engan árangur. Liðu 65 ár þar til
finnast þeir bræður í hraungjótu
nokkuð frá Beina-
hól. Ekki höfðu
þeir komið sér
þangað af sjálfs-
dáðum enda höfðu
verið borin á líkin
grjót og hraun-
hellur. Voru bein
þeirra flutt heim
og jarðsungin 11.
nóvember 1846.
Það væri þó ofs-
agt að þeir hefðu
hvílt í friði upp
frá því.
Líkræningjar á kreiki
Eftir að bræðurnir fundust og
æ síðan hafa verið settar fram
nokkrar kenningar um hvernig
andlát Reynistaðarhópsins bar að.
Ekki að undra; bræðurnir ungu
fundust jú dysjaðir í hraungjá,
áratugum eftir dauða sinn.
Sigurður Ólason lögfræðing-
ur skrifaði um Reynistaðarbræð-
ur í Lesbók Morgunblaðsins árið
1969. Þar rekur hann þær sögur
sem fóru fljótt á kreik í Skagafirði
Enginn finna okkur má
undir fanna hjarni;
dapur yfir dauðum ná
dægur lifði Bjarni.
Óþekktur höfundur
Tildrög: Þessi ferskeytla er draumvísa sem
einhver Skagfirðingur (stundum kennd Björgu
systur þeirra bræðra) taldi sig hafa dreymt eftir
að Reynistaðarbræður urðu úti á Kili haustið
1780. Önnur gerð síðari hlutans er svona:
Daga þrjá yfir dauðum ná dapur lifði Bjarni.
Áfangar
Liðið er hátt á aðra öld;
enn mun þó reimt á Kili,
þar sem í snjónum bræðra beið
beisklegur aldurtili;
skuggar lyftast og líða um hjarn
líkt eins og mynd á þili;
hleypur svo einn með hærusekk,
hverfur í dimmu gili.
Jón Helgason