Fréttablaðið - 21.05.2011, Blaðsíða 34

21. maí 2011 LAUGARDAGUR34
Á
ður en tuttugasta
öldin var hálfnuð
höfðu Evrópurík-
in þegar barist sín
á milli í tveimur
heimsstyrjöldum.
Sameinuð Evrópa var gamall
draumur sem hafði fengið byr undir
vængi meðal andspyrnumanna í her-
teknum löndum nasista. Ljóst var að
þjóðir Evrópu voru ekki lengur stór-
veldi, þeim var skipt í áhrifasvæði
Bandaríkjamanna og Sovétmanna.
Bandaríkjamenn hugsuðu með
hryllingi til þess ef þeir þyrftu að
fara enn einu sinni yfir hafið til að
skilja að þessar brjáluðu þjóðir. Þeir
settu sem skilyrði fyrir Marshall-
aðstoðinni, fjárhagsaðstoð til að
reisa álfuna úr rústum, að Evrópu-
þjóðirnar ynnu saman.
Gamla alþjóðakerfið, þar sem
stóru þjóðirnar völtuðu yfir hinar
smærri uns þær rákust á aðrar stór-
ar þjóðir, þótti úr sér gengið. Þjóð-
ernishyggja, sem hafði grasserað
í Evrópu síðan í heimskreppunni
1929, var ekki vinsæl hugmynda-
fræði. Winston Churchill, forsæt-
isráðherra Breta, vildi að stofnuð
yrðu Bandaríki Evrópu. En hvorki
stórveldin tvö né stjórnvöld á meg-
inlandi Evrópu höfðu mikinn áhuga
á því og ekki almenningur heldur.
Vestrænir ráðamenn óttuðust
hugmyndafræðileg áhrif kommún-
ista og almenningur gerði auknar
kröfur til þjóðríkisins, um þjón-
ustu og velferðarkerfi. Ein leið til
að koma í veg fyrir að kommún-
istar yrðu kosnir til valda var að
bjóða upp á velferð, hagsæld. Að
auki var yfirþjóðlegt samstarf, þar
sem þjóðir komast að samkomulagi
um að taka sameiginlegar ákvarð-
anir, séð sem leið til að koma bönd-
um á Þjóðverja. Á fimmta áratugn-
um voru gerðar ýmsar tilraunir til
alþjóðasamvinnu: Stofnaðar voru
Sameinuðu þjóðirnar, Efnahags-
samvinnustofnunin, NATO og Evr-
ópuráðið.
Smitáhrif samvinnunnar
Charles de Gaulle, leiðtogi Frakka,
vildi endurreisa efnahaginn með
öllum ráðum og gerði Jean nokk-
urn Monnet að ráðgjafa sínum.
Monnet taldi að varanlegur frið-
ur næðist ekki ef þjóðir Evrópu
yrðu endurbyggðar á grundvelli
þess fullveldiskerfis sem kallaði
á verndarstefnu og árásargirni.
Fyrri heimsstyrjöldin hafði sýnt
að blómleg viðskipti dugðu ekki til
að tryggja friðinn.
Monnet var sannfærður um að
efnahagslegt samstarf á einu sviði
myndi smita út frá sér og knýja
á um samvinnu á fleiri sviðum.
Einkamál ríkjanna yrðu að sameig-
inlegum hagsmunum. Hann vildi
tryggja framgang samrunans með
yfirþjóðlegri stýringu. Monnet
lagði til, ásamt Robert Schuman
utanríkisráðherra Frakklands, að
umsýsla stálframleiðslu og kola í
Frakklandi og Vestur-Þýskalandi
– helstu hráefni til iðn- og stríðs-
reksturs – yrðu sett undir sameig-
inlega yfirstjórn. Þetta var nægi-
lega hóflegt skref fyrir stjórnir
ríkjanna, sem féllust á þetta.
HELSTU ATBURÐIR FYRSTU ÁRATUGA EVRÓPUSAMVINNUNNAR
SÉÐ YFIR MIÐBORG DRESDEN Í ÞÝSKALANDI EFTIR ÁRÁSIR BANDAMANNA 1945 Það er ekki að undra að friður hafi verið ofarlega í huga þeirra sem stofnuðu það sem nú
heitir Evrópusambandið. Markmiðið um að halda friðinn hefur náðst. Myndin er tekin úr turni Frúarkirkjunnar. NORDICPHOTOS/AFP
Stóru þjóðirnar í Evrópu
hafa ekki ráðist hver á
aðra í nær sjötíu ár og
eru nánast í hjónabandi.
Klemens Þrastarson
rekur upphaf Evrópu-
sambandsins.
Iðnaður undir eina stjórn 1951
Stofnríki Kola- og stálbandalagsins (K&S) voru
Belgía, Frakkland, Holland, Ítalía, Lúxemborg
og Þýskaland. Benelúxlöndin þrjú höfðu
þegar gert tilraunir með fríverslun og töldu að
besta leiðin til að hafa áhrif á – og skjól fyrir
– stóru ríkjunum í Evrópu væri í gegnum náið
samstarf við þau. Ítalía stóð illa ein.
K&S var sameiginlegur markaður með
kol, kox, járngrýti, stál og brotajárn. K&S átti
að tryggja að aðildarríkin hefðu aðgang að
þessum efnum, að framleiðsla og nýting yrði
nútímavædd og vinnuaðstæður og lífsgæði
starfsfólksins betrumbætt. Yfirstjórnin var
byltingarkennd því hún mátti setja lög um
viðskipti, ríkisafskipti og tolla.
Stofnanirnar fjórar sem urðu til í K&S eru
fyrirrennarar þeirra stofnana sem stýra ESB í
dag. Þar var sjálfstæð yfirþjóðleg stjórn með
fulltrúum allra aðildarríkjanna, sem máttu ekki
hafa sérhagsmuni sína að leiðarljósi. Sérstakt
ráð ráðherra ríkjanna hafði ákvörðunarvald yfir
mörgum tillögum framkvæmdastjórnarinnar.
Þá varð til ráðgjafarsamkoma þingmanna
aðildarríkjanna og sameiginlegur dómstóll til
að skera úr um deiluefni vegna K&S.
Varnarsamstarfi hafnað 1954
K&S gekk vel og bjartsýni ríkti um að sam-
runinn gæti gengið mun lengra. Í ljósi kalda
stríðsins og Kóreustríðs þótti ástæða til að
binda saman hermátt Evrópuríkjanna. Varnar-
bandalag Evrópu átti að hafa sameiginlegan
her og varnarstefnu ríkjanna sex undir einni
stjórn. Einnig var talað um að stofna pólitískt
bandalag. Sökum þess hve stór hluti fullveldis
ríkja varnarmálin eru og vegna þess að NATO
og Bandaríkin uppfylltu flestar varnarþarfir
Evrópu varð ekkert úr þessu. Þjóðirnar voru
ekki tilbúnar til að gefa eftir völd í utanríkis- og
varnarmálum. Enn í dag er þessi málaflokkur
afar veikur hlekkur Evrópusamstarfsins.
Rómarsáttmálar 1957
Þrátt fyrir bakslagið í varnarsamstarfi var áfram
haldið með samrunann. Aðildarríki K&S sam-
þykktu að stofna tvö ný bandalög: Kjarnorku-
bandalagið og Efnahagsbandalag Evrópu
(EBE). Viðræðurnar um EBE, sameiginlegan
markað og nálgun í efnahagsstefnu, voru
harðar og erfiðustu málin voru undanskilin,
svo sem félagsmál. Hins vegar urðu til nokkuð
skýrar reglur um viðskipti. Frakkar töldu að
Þýskaland myndi hagnast mest á frjálsum
viðskiptum með iðnvörur og fengu sárabót
með sérstökum ráðstöfunum fyrir landbúnað,
sem var ofarlega í huga leiðtoga Evrópu. Stutt
var um liðið frá því að íbúarnir liðu hungur, í
stríðinu og eftir það. Mikil áhersla var því lögð
á matvælaöryggi.
Samkomulag náðist með Rómarsáttmála
um að í EBE yrðu engir tollar milli aðildar-
ríkjanna, heldur sameiginlegur ytri tollmúr.
Dregið var úr möguleikjum ríkjanna til að
hygla innlendri framleiðslu. Unnið var í átt að
fjórfrelsi varnings, fólks, þjónustu og fjármagns
yfir landamæri. Bæta átti lífskjör íbúa og tengsl
milli landanna.
Þessi grunnur ESB hefur verið gagnrýndur
fyrir að snúast um lögmál markaðarins og
frjálshyggju, en um leið fyrir mikil afskipti og
inngrip hins opinbera og verndarstefnu fyrir
bændur, sem var meðal félagslegra mótleikja
gegn neikvæðum áhrifum frjáls markaðar.
Sáttmáli um kjarnorkubandalag snerist
um sameiginlegan atómmarkað, rannsóknir,
upplýsingaskipti og heilbrigðisráðstafanir. Þetta
var þó talsvert vatnað út með undanþágum
og bókunum um að öryggishagsmunir hverrar
þjóðar væru samstarfinu æðri.
Í lok sjötta áratugarins var sumsé búið að
semja þrjá sáttmála á skömmum tíma, sem
hafa markað allt samstarf þessara ríkja og
verið endurbættir oft. Stofnanir nýju sáttmál-
anna voru svipaðar stofnunum K&S, þó juku
aðildarríkin völd sín á kostnað framkvæmda-
stjórnar.
Frakkar kæla allt 1965 – Krísan mikla
Charles de Gaulle, leiðtogi Frakka, var áberandi
í Evrópusamstarfinu á þessum árum. Hann kom
í gegn sameiginlegu landbúnaðarstefnunni
og hataðist við yfirþjóðlegt vald framkvæmda-
stjórnarinnar. Eitt sinn mislíkaði honum fram-
hleypni hennar í samrunaátt og ákvað 1965
að Frakkland tæki ekki lengur þátt í fundum
ráðherraráðsins. Þetta stóð í sex mánuði og er
mesta krísan í sögu Evrópusamstarfsins.
Önnur ríki í V-Evrópu
þreifuðu einnig fyrir sér um
efnahagssamstarf á þessum
árum. 1960 voru stofnríki
EFTA, Fríverslunarsamtaka
Evrópu, Austurríki, Bret-
land, Danmörk, Noregur,
Portúgal, Svíþjóð og Sviss.
Ári eftir stofnun EFTA sóttu
Bretar, Danir og Írar um aðild
að EBE, og Norðmenn 1962.
Bretum var hafnað af
Frökkum, því de Gaulle,
leiðtogi þeirra, tortryggði
þá og samband Breta við
Bandaríkjamenn. Þá hættu
hinar EFTA-þjóðirnar líka
við. En 1967 sóttu þessar
þjóðir aftur um aðild að EBE
og aðildarviðræður hófust
1970, sama ár og Íslendingar
gengu í EFTA.
Bretar, Danir og Írar gengu
í EBE 1973, en Norðmenn
felldu aðildarsamninginn í
þjóðaratkvæði, eina þjóðin
sem það hefur gert.
Næst sóttu um aðild
Grikkland, Portúgal og
Spánn og voru komin inn
1986.
Grænlendingar höfðu fylgt
með Dönum inn í EBE en
sögðu sig úr því með þjóðar-
atkvæði 1982 og eru eina
þjóðin sem hefur gert það.
Kola- og stálbandalagið
1951
Bretland, Danmörk og
Írland 1973
Grikkland, Portúgal og
Spánn 1981 & 1986
Grænland hættir1982
Málið var leyst 1966 með samkomulagi sem
leyfði hverri þjóð í EBE að beita neitunarvaldi
þegar nánar óskilgreindir „grundvallarhags-
munir“ hennar krefðust. Þetta stuðlaði að því að
það hægðist á samrunaferlinu í áratugi.
Peningakerfi og Evrópuþing 1979
Peningakerfi Evrópu, EMS, komst í gagnið í lok
áttunda áratugarins, eftir nokkrar misheppnað-
ar tilraunir til stöðugleika á gjaldmiðlamarkaði.
EMS samtengdi gjaldmiðla flestra EBE-ríkja og
þótti vel heppnað.
Sama ár og EMS hófst, 1979, var kosið í
fyrsta sinn beinni kosningu til Evrópuþingsins,
til að auka lýðræðislegt lögmæti ákvarðana
EBE. Þingið, sem hafði verið máttlaust, ákvað
þegar að samþykkja ekki fjárlög bandalagsins
það árið. Síðan hefur það aukið völd sín jafnt
og þétt og gert Evrópusamstarfið lýðræðislegra
og um leið yfirþjóðlegra.
■ BRETUM VAR HAFNAÐ EN GRÆNLENDINGAR SÖGÐU BLESS
Evrópa hættir við að drepa sig