Faxi - 01.02.2006, Blaðsíða 15

sammála F.Í.D. um áhrifamáttar tónlistar en þó
hafa sennilega margir kinkað kolli yfir þeirri
fullyrðingu að „|l]eið góðra og fagurra ljóða
að hjarta æskumannsins og ungu stúlkunnar
mun ekki á annan hátt greiðari, en með aðstoð
[dægurlaga]." í samhengi við ávarpið íheild
sinni má túlka þessi orð sem íslensk tónlist fyrir
íslensk hjörtu.
FÍD reyndi með umræddri kynningu á dæg-
urlögum að auka veg og virðingu þeirra í sam-
félaginu og besta leiðin til þess var að tengja
tónlistina við heimahagana en „gleyma" erlend-
um uppruna tónlistartegundarinnar. Höfund-
arinnar mótmæltu því ekki að erlend lög gætu
þýtt dauða menningar þjóðarinnar heldur settu
þeir einungis fram nýja lausn: búum til fleiri
íslensk lög. Hittu þeir þar naglann á höfuðið
- miklu meiri ánægja var með sambærilega
tónlist væri hún á einhvern hátt íslensk.
Lúxemborg og Karolína
Áður hefur verið vikið að hlutverki útvarpsins
en ungt fólk var ekki par ánægt með sinn hlut
þar. Um útvarpið var haft eftir einum „|þ]að er
ekki hægt að hlusta á neitt í því. Þar eru eintóm-
ar frásagnir af gömlum körlum og kerlingum,
sem hafa lent í einhverju svaka ati, og svo sögur
af gömlum bæjum eða hrossum og svoleiðis.
Það er aldrei neitt gaman.“ Utvarpið reyndi þó
að bæta ástandið með stuttum óskalagaþáttum
og djassþáttum í önnynd. Djass- og dægurlög
sem áttu að draga unga fólkið að viðtækjum var
auðveldlega hægt að finna annars staðar en í
Ríkisútvarpinu. Þeir sem ekki höfðu þeim mun
lakari útvarpstæki gátu náð dagskrá erlendra
stöðva þótt einhverjar truflanir hafi læðst inn
á milli. Hægt var að ná útvarpsstöðvum frá
Vestur-Evrópu hér á landi, á sama tíma og
móttökuskilyrði fyrir útsendingum Ríkisút-
varpsins var ábótavant sums staðar á landinu.
Erlendu stöðvarnar náðust ekki einungis heldur
var tíðni útsendinga og stytt dagskrá þeirra
einnig birt í blöðum hérlendis. Þeir sem höfðu
virkilegan áhuga á tónlist og voru tilbúnir til
þess að leggja örlítið á sig gátu þannig fengið
það sem þeir vildu með þvi að hlusta eftir réttu
þáttunum á mismunandi stöðvum. Hvort þessar
útsendingar hafi haft einhver áhrif á tónlist-
arlíf íslendinga er erfitt að meta. Auglýsingar
Morgunblaðsins og Útvarpstíðinda á dagskrá
nokkurra erlendra stöðva virðast ekki hafa
komið neinum deilum af stað og voru áhrif
erlendu stöðvanna ekki tínd til þegar fjallað var
um óæskileg áhrif djassins eða erlendra texta
á æsku landsins. Morgunblaðið hefur þó varla
notað takmarkað pláss blaðsins undir dagskrá
stöðva sem enginn hlustaði á og má því segja
að birting dagskráa erlendra útvarpsstöðva í
Morgunblaðinu vitni um útbreiðslu og áheyrn
þeirra hér á landi.
„Menningarfjandsamlegur sori“
14. nóvember 1951 hóf bandaríski herinn
útvarpsútsendingar frá Keflavík. Um helm-
ingur efnis Keflavíkurútvarpsins var djass- og
danstónlist, engin klassísk-, harmonikku- eða
karlakórstónlist heyrðist þaðan - ekki frekar en
Árni Sigfússon, bœjarstjóri, ávarpar ráðstejhu-
gesti. Hjá honwn stendur Guðni Th. Jóhann-
esson, formaður Sagnfrœðingafélags Islands og
einn afskipuleggjendum ráöstefnunnar
löng fræðsluerindi eða upplestur á fornritum
Islendinga. Viðbrögðin létu ekki á sér standa
- þingsályktunartillaga sósíalista um stöðvun
útsendinga útvarpsins kom fram örfáum dögum
eftir að þær hófust. Þeir þingmenn sem börðust
hvað harðast fyrir því að Kellavíkurútvarpið
yrði lagt niður og lögðu fram frumvarp um það
ár eftir ár spöruðu ekki stóru orðin þegar lýsa
þurfti dagskrá Keflavíkurútvarpsins og sagði
Jónas Árnason að dagskráin væri „menning-
arfjandsantlegur og siðspillandi sori“ sem mótar
„andlegt viðhorf stórs hluta íslenzkrar æsku.“
Aðrir líktu hermönnunum við pest sem herjaði
á ungar stúlkur og stöðva yrði útvarpsrekstur
hersins sem sóttvarnarráðstöfun gegn þessari
pest.
Þetta viðhorf kom líka fram þegar bandaríski
herinn leyfði sér að auglýsa dansleiki fyrir
hermenn í útvarpi sínu, því að samkvæmt
íslenskum lögum var ólöglegt að auglýsa dans-
leiki í útvarpi.
Keflavíkurútvarpið var talið nokkuð vinsælt
og að stór hluti ungs fólks hlustaði reglulega
á dagskrá þess, og að það væri þar með í sam-
keppni við Ríkisútvarpið. Sú samkeppni hafði
þó nánast engin áhrif á Ríkisútvarpið sem hægt
er að merkja á dagskránni, hvorki var meira um
djass og létta tónlist né lengri útsendingartími
en verið hafði. í Helgafelli er mælt með þeirri
leið að styrkja hámenninguna til að hafa sterkt
og gott mótafl við Keflavíkurútvarpinu.
Áhrif Keflavíkurútvarpsins á tónlistarlíf
landsmanna hafa verið rædd hér í dag og óþarfi
að endurtaka það. Útvarpinu fylgdi líka hávær
umræða sem svipaði til þeirrar er verið hafði
ríkjandi í stríðinu en hafði ekki verið jafn áber-
andi frá lokum þess, það er að segja að djass
og önnur dægurtónlist leiði til lélegs siðferðis
og jafnvel úrkynjunar. Þegar slík umræða var
kominn í gang var þjóðarstoltið og ásakanir um
árásir á þjóðerni íslendinga ekki langt undan.
„Hvítra manna danslög“
Eitt einkenni þeirrar þjóðernislegu tónlistar-
umræðu sem hér hefur verið rakin var áherslan
á framandleika djassins og dægurtónlistarinnar.
Nánar tiltekið var oft lagt upp með að gera lítið
úr tónlistinni og tónlistarmönnum með vísun í
fordómafullar staðalímyndir kynþátta.
Djass var tengdur svertingjum og urðu
mótmæli við djassinum lituð af þessari teng-
ingu. Hlustendur vildu til dæmis ekki hlusta
á „munnblauta blökkumenn umlandi letilega,
eða þá sprengmóða í kapphlaupi við ólýsanleg
óhljóð'* á sama tíma og hlustað var á þekkt
sönglög. Fyrirkomulaginu á danslögunum vildu
margir breyta og hafa „hvítra manna danslög
aðra vikuna og þá jazzmúsik hina og tilkynna
það fyrirfram?"
Hlustandi skrifaði í Útvarpstíðindi að einhvers
misskilings gætti hjá stjórnendum útvarpsins
og lagði til að „sannir Islendingar“ samein-
uðust og reyndu „að kenna þeim háu herrum,
sem að danslagatímum útvarpsins standa, að
íslenzka þjóðin er hvít, en ekki svört, því að
ennþá hafa þeir ekki lært það.“ Mjög var litið
niður á djass af mörgum og sýnir orðaval fram
á fordóma gagnvart svörtu fólki, staðalímyndir
og hugmyndir um yfirburði hins hvíta kyns-
stofns. Djass var lýst sem „villimannaöskri"
og „negravæli“ og sagt að dans við harm-
onikkutónlist henti „betur þjóðerni íslendinga
en vilimannadjass sunnan úr Afríku." Svartir
djasstónlistarmenn voru sem sagt villimenn, úr
takti við siðmenninguna og óbjóðandi menn-
ingarþjóðum. Hallgrímur Helgason, tónskáld
og ritstjóri Tóníistarinnar hélt einnig á lofti
þeirri hugmynd að tónlist Evrópubúa væri æðri,
þroskaðri og lengra kominn en ,,[h]inn frum-
stæði jazz“ sem var „uppruninn hjá svertingj-
um.“ Hallgrímur gefur þá mynd af svertingjum
að þeir séu frumstæðir, á lágu menningarstigi
og gefur ennfremur í skyn að þeir séu einfald-
lega ekki komnir lengra í þróuninni.
Lokaorð
Sveitirnar og hljóðfæri þeirra, harmonikkan,
urðu fyrir ágangi erlendra dægurlaga og þcgar
að sveitinni fannst að sér vegið fann þjóðin
til. íslensk tunga og menning voru jafnvel í
lífshættu vegna innreiðar erlendra dægurlaga.
Eðlilegur þroski þjóðarinnar var stöðvaður af
„óþjóðhollum starfsháttum" Ríkisútvarpsins
sem lagðist jafnvel svo lágt að spila hálftíma
djassþátt hálfsmánaðarlega. Ef til vill er samt
nokkuð til í aðvörunarorðum þjóðernissinn-
aðra siðapostula. Hafa erlendu dægurlögin ekki
breytt tónrænu landslagi okkar? Hafa þau ekki
mótað menningu okkar undanfarna áratugi?
Ekki hefur allt breyst á þessum 60 árum,
dægurlagahöfundar búa enn til sínar fslensku
útgáfur af erlendum formúlum og þær útgáfur
standa okkur hlustendum nær hjartarótum
heldur en erlend tónlist sömu gerðar. Tónlist-
arsögulegt ferli sem hófst í stríðinu og festi sig
í sessi á fímmta og sjötta áratugnum mótar enn
tónlistarlífið og er sennilega áhrifamesta atriði í
íslenskri tónlistarsögu á 20. öld.
Karl Jóhann Garðarsson (f. 1980) er með MA-
prófí hugmyndasögu frá University ofSussex.
Hann kennir í Austurbœjarskóla.
FAXI 15