Útvarpstíðindi - 05.04.1948, Blaðsíða 6

126
ÚTVARPSTlÐINDI
Árnar á undirlendinu renna mjög
víða á deigulmóklöpp, og þar er flug-
hált á botni þeirra, ójárnuðum fæti.
Deigulmórinn myndaðist í sjó úr
hinum smágervasta framburði ánna,
grugginu. En hann huldist brátt
malarlaginu, þegar óseyrarnar teygð-
ust lengra fram. Til dæmis um slík-
an melbakka af ákaflega venjulegri
gerð, skal ég aðeins nefna syðri
bakka Elliðaánna. Hinn marflata
hjalla uppi á bakkanum hafa hesta-
menn 1 Reykjavík valið sér að skeið-
velli. En þessi hjalli og melbaltki
eiga sér óteljandi líka umhverfis
landið.
Einhlítasta sönnun þess, að deig-
ulmórinn háfi myndazt á sjávar-
botni, er sú, að í honum finnast
skeljar af dýrategundum, sem lifa
eingöngu í sjó. Að vísu finnast þær
ekki í öllum deigulmó, en mjög víða.
Þetta eru einkum skeljar af skel-
dýrum, sæsniglum og hrúðurkörlum,
en einnig af tegundum margra ann-
ara dýraflokka. Fiskbein og hval-
bein hafa einnig fundizt. Flestallar
af þessum dýrategundum lifa enn
í sjónum hér við land, og engin
þeirra er útdauð. Þetta gefur í skyn,
að deigulmórinn sé mjög ungur á
jarðfræðinga vísu.
Af melhjöllum og deigulmó má
sjá, hve hátt sjávarborðið hefur
legið, þegar sjór náði lengst inn á
land, eftir að landslag var komið í
nútíma hórf. Þessi takmörk eru æði
mishá í ýmsum landshlutum. Hæst
eru þau í uppsveitum Árnessýslu,
um 110 m yfir núverandi sjávar-
mál. Þar næst í Borgarfirði og upp
af Húnaflóa (80—100 m). Annars
staðar eru takmörkin lægri, t. d. hér
í nágrenni Reykjavíkur og Hafnar-
fjarðar 30—45 m. Og á undan sum-
um útkjálkum, t.d. yzt á Reykjanes-
skaga og Melrakkasléttu, virðist
sjávarborð aldrei hafa verið legið
að marki hærra en það liggur nú.
Melhjallarnir, sem marka hin fornu
fjöruborð (eða strandlínur, eins og
þau eru oft kölluð) eru víða fleiri
en einn hver upp af öðrum, og sýna
með því, að sjávarborðið hefur stað-
ið í stað um hríð víðar en við efstu
mörkin. Einnig sjást merki þess, að
sjór hefur lækkað í bili, en hækkað
aftur: t. d. jurtaleifar milli laga
af deigulmó með skeljum. Strand-
línur hafa einnig víða markazt i
fast berg, við það að brimið hefur
brotið landið og myndað hamra-
belti ofan við fjöruna, eins og við
sjáum sjóinn víða gera enn í dag.
Neðan við hin fornu sjávarbjörg,
sem nú eru sum hver langt inni
í landi, liggur venjulega stórgrýtt
hnullungaurð eða kambur úr lábörð-
um steinum. Til dæmis má nefna
Hamarinn upp af Hveragerði í ölf-
usi, og marga klettamúla, sem skaga
fram á Suðurlandsundirlendið.
Skeljar af sjódýrum munu hvergi
hafa fundizt alveg uppi við efstu
strandlínu. En þess er naumast
heldur að vænta af ýmsum ástæðum,
t. d. þeirri, að næst landi verða sjáv-
arbotnslögin stórgervari (fremur
möl og sandur en leir), og í slíkum
jarðlögum geymast skeljar illa og er
hætt við að leysast upp af jarðvatn-
inu, sem seytlar í gegn. Aftur á
móti geymast þær vel um þúsundir
ára í smágervum, vatnsheldum leir.
Guðmundur G. Bárðarson, jarðfræð-
ingur, varð fyrstur manna til að
rannsaka til nokkurrar hlítar skelj-
arnar í hinum fornu sjávarmynd-