Morgunblaðið - 24.12.2008, Blaðsíða 66

66 Menning
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 24. DESEMBER 2008
Eftir Jónas Ragnarsson
jr@jr.is
Séra Bjarni Þorsteinsson vartæplega 38 ára þegar Há-tíðasöngvar hans vorugefnir út í Kaupmannahöfn
sumarið 1899 – á kostnað höfundar.
Þá voru kórar farnir að syngja lögin
hans, enda þótt fá þeirra hefðu birst
á prenti, og hann var orðinn þekktur
fyrir áhuga sinn á söfnun þjóðlaga.
Ritið var 40 blaðsíður og hét fullu
nafni „Íslenskur hátíðasöngur eða
víxlsöngur prests og safnaðar á
þremur stórhátíðum og nýársdag, á
jólanótt, nýársnótt og föstudaginn
langa; einnig nýtt tónlag presta
ásamt svörum safnaðarins. Samið
hefur B. Þorsteinsson, prestur í
Siglufirði.“
Bjarni varð prestur á Hvanneyri í
Siglufirði haustið 1888, en á skóla-
árunum í Reykjavík hafði hann tekið
virkan þátt í tónlistarlífi höfuðstað-
arins og var farinn að semja lög.
Fannst kirkjan stækka
Í ævisögu séra Bjarna, Ómar frá
tónskáldsævi, segir að Hátíðasöngv-
arnir hafi verið fluttir í Siglufjarð-
arkirkju áður en þeir voru gefnir út,
en ekki er vitað hvaða ár það var.
Ekki er ólíklegt að það hafi verið um
jólin 1898. Sagt var að sérstaklega
hefði verið vandað til æfinga kórs-
ins. Það var prestsfrúin, Sigríður
Lárusdóttir Blöndal, sem hafði tekið
við stjórn kirkjusöngsins, bæði sem
organleikari og forsöngvari, þegar
hún fluttist til Siglufjarðar haust-
ið1892. „Rödd hennar hefur gefið
orðunum líf og sent þau inn í hjarta
og sál,“ var sagt um Sigríði. „Hún
söng orð drottins inn í sálir safn-
aðarins, jafnframt og maður hennar
prédikaði það,“ sagði í minningar-
grein um hana í Siglfirðingi 1929.
Ekki er víst að lýsing Jóns Jó-
hannessonar í bókinni um Siglu-
fjarðarpresta eigi við frumflutning-
inn í litlu timburkirkjunni á
Siglufjarðareyri, en áhrifin gætu
hafa verið svipuð. Hann sagði: „Mér
eru enn í fersku minni áhrif Hátíða-
söngvanna á mig í fyrsta sinn er ég
heyrði þá sungna í Siglufjarðar-
kirkju, og sungna ágætavel, bæði af
presti og söfnuði. Mér fannst kirkj-
an stækka og verða að dýrðlegu
musteri, þar sem var óendanlega
hátt til lofts og vítt til veggja. Og
mér fannst ég færast nær himninum
og að hið mikla tónaflóð endurómaði
einnig þaðan. Og eflaust var ég ekki
einn um þessar tilfinningar. En af-
burðamenn einir á sviði listarinnar
megna að lokka þær fram.“ Jón var
fiskimatsmaður og fræðimaður.
Hann mun hafa kynnst Bjarna fljót-
lega eftir að hann tók við embætti en
foreldrar Jóns voru vinir prests-
hjónanna.
Til að bæta kirkjusönginn
Vorið 1899 fór Bjarni til útlanda
með stuðningi stjórnvalda, einkum
til að rannsaka gömul íslensk nótna-
handrit. Hann dvaldi lengst í Kaup-
mannahöfn, m.a. í tæpa þrjá mánuði
í safni Árna Magnússonar, en fór
auk þess til Svíþjóðar og víðar. En
Bjarni átti einnig annað erindi. Í
Kaupmannahöfn lét hann prenta
tvær bækur. Það voru „Íslenskur
hátíðasöngur“ og „Sex sönglög“ eftir
hann sjálfan. Prentunin mun hafa
kostað 700 krónur.
Bjarni kom til Reykjavíkur frá út-
löndum með póstgufuskipinu Botníu
8. ágúst 1899, en farþegar voru um
þrjátíu. Skömmu síðar voru bæk-
urnar tvær auglýstar til sölu hjá
Steingrími Johnsen, söngkennara og
kaupmanni í Reykjavík, sú fyrr-
nefnda á 1 krónu og 50 aura, hin á 75
aura.
Á leiðinni með skipinu austur og
norður fyrir land kom Bjarni við á
Seyðisfirði. Nokkrum dögum síðar
birtust auglýsingar um bækurnar í
bæjarblöðunum Bjarka og Austra.
„Það er satt að þessi hátíðasöngur
heimtar miklu betri söng en nú ger-
ist almennt í kirkjum, en þess vegna
ætti einmitt að taka hann sem fyrst
upp við messugjörðina því það væri
einmitt vissasti vegurinn til þess að
bæta kirkjusönginn,“ sagði í ritdómi
í Bjarka, en ritstjóri hans var Þor-
steinn Erlingsson skáld. „Bjarni er
óefað sá maður sem nú er best að sér
hér á landi í öllu sem að söng lýtur.“
Þjóðin í þakkarskuld við Bjarna
Elstu heimildir um flutning Há-
tíðasöngvanna annars staðar en í
Siglufjarðarkirkju voru í tímaritinu
Verði ljós, sem kom út í febrúar
1900. Þar sagði Jón Helgason, síðar
biskup, að söngvarnir hefðu verið
fluttir í Dómkirkjunni í Reykjavík á
aðfangadagskvöld og gamlársdags-
kvöld 1899. Safnaðarsvörin voru þó
„sungin einrödduð vegna þess að
ekki var fyrr en á elleftu stundu af-
ráðið að reyna þetta og varð því eigi
nægum undirbúningi við komið í
þetta sinn.“ Greinarhöfundur sagð-
ist treysta því „að dómkirkjusöfn-
uðurinn fái á næstu jólum að heyra
þennan hátíðasöng allan“. Í sögu
Dómkirkjunnar sagði um Hátíða-
söngvana: „Þeir hafa sett svip sinn á
messur á öllum stórhátíðum þar síð-
an.“
Í grein Jóns Helgasonar var sagt
frá því að Hátíðasöngvarnir hefðu
einnig verið fluttir í Árnessýslu um
jólin 1899. „Það höfum vér heyrt
söngnæman mann og greindan
segja, er í vetur var við hátíðaguðs-
þjónustu í Eyrarbakka- og Stokks-
eyrarkirkju, að aldrei hafi hann ver-
ið við jafn hátíðlegar
guðsþjónustugjörðir enda hafi org-
anistinn og söngflokkur hans leyst
sitt hlutverk prýðisvel af hendi. Get-
um vér þessa organistanum, Jóni
verslunarmanni Pálssyni (frá Götu)
til maklegs heiðurs.“ Jón þessi var
verslunarmaður, kennari og org-
anisti á Eyrarbakka og síðar að-
alféhirðir Landsbankans.
Í grein eftir Valtý Stefánsson rit-
stjóra í Morgunblaðinu um jólin
1943 sagði um Húsið á Eyrarbakka:
„Þar voru sungnir í fyrsta sinn Há-
tíðasöngvar sr. Bjarna Þorsteins-
sonar og stjórnaði Jón Pálsson þeim
söng.“ Þetta er ekki í samræmi við
frásögnina frá aldamótaárinu.
Jón Helgason sagði í áðurnefndri
grein frá 1900 að séra Bjarni Þor-
steinsson ætti bestu þakkir skildar
fyrir verk sitt, sem væri vandlega af
hendi leyst og höfundinum til sóma.
„Hann hefur gefið kirkju lands vors
góða gjöf og er hún í þakkarskuld
við hann fyrir gjöfina. En þá þakk-
arskuld fær hann aldrei betur borg-
aða með öðru en því að tónlögum
hans verði vel tekið af prestum og
söfnuðum og að þau verði umfram
allt til þess að gera guðsþjónustuna
enn meir aðlaðandi söfnuðunum og
þannig til að glæða kirkjurækni og
með henni kirkjulegt líf í landinu.“
Stefán M. Jónsson, prestur á Auð-
kúlu í Austur-Húnavatnssýslu, sem
var orðlagður söngmaður, skrifaði
langan ritdóm um Hátíðasöngvana í
Þjóðólf í apríl 1900. Hann hældi
Bjarna fyrir sönglögin en sagði síð-
an: „Þegar ég hafði farið í gegnum
hátíðasönginn hans varð ég fyrst
sannfærður um að hann er sann-
arlegt skáld sem vér Íslendingar
megum vera hreyknir af. Já, Hátíða-
söngvarnir hafa hrifið mig svo að ég
tel þá með hinni fegurstu kirkju-
músík er ég hefi heyrt,“ sagði séra
Stefán. „Með söng þessum höfum
vér Íslendingar eignast fagran og
fágaðan gimstein sem setja má á tig-
inn stað meðal bókmennta vorra.“
Sama ár, 1900, skrifaði Árni Thor-
steinsson tónskáld ritdóm í Eimreið-
ina: „Um Hátíðasöngvana er það
skjótast að segja að þeir eru sérlega
vel og prýðilega samdir. Má af þeim
undireins sjá að séra Bjarni er
smekkmaður hinn mesti og að því
skapi vandvirkur. Það er sannarlega
ekki á hvers manns meðfæri að eiga
við kirkjusöng svo að rétt snið verði
á. Það er ekki nóg að samhljómurinn
verði lýtalaus og fagur, nei, það
verður líka að vera stíll í því öllu – og
kirkjubraginn má ekki vanta. Það er
einmitt þessi stíll í kirkjusöngnum
sem hrífur hjörtun og – að svo miklu
leyti sem söngur og hljóðfærasláttur
geta – vekur guðrækilegar hugsanir
og tilfinningar í sálum manna. Að
því er séð verður hefur séra Bjarna
tekist þetta allt mæta vel, og mega
því Íslendingar vel kunna honum
þakkir fyrir þessa Hátíðasöngva,
eins og annars allt annað frá hans
hendi.“
Wennerberg dáðist
að söngvunum
Valtýr Guðmundsson, alþing-
ismaður og ritstjóri Eimreiðarinnar,
skrifaði grein um Bjarna í blað sitt
árið 1901. Þar fjallaði hann um feril
Bjarna og gat þess að hann hefði
samið fyrstu sönglögin árið 1883.
Síðan minntist hann á Hátíðasöngv-
ana. „Þótti hinu fræga tónskáldi
Dana, prófessor Hartmann, er höf-
undur hafði sent handritið til yf-
irlestrar, það furðu gegna að maður
sem notið hefði jafn lítillar söng-
legrar menntunar skyldi geta gert
það svo vel úr garði.“ Síðar í grein-
inni sagði Valtýr: „Hið fræga
sænska tónskáld Gunnar Wenner-
berg kvað og hafa lokið lofsorði á
Hátíðasöngvana.“
Séra Friðrik Friðriksson hitti
þetta sænska tónskáld, sem meðal
annars er þekkt fyrir glúntana, árið
1901 og sagði að hann hefði mjög
dáðst að Hátíðasöngvum Bjarna og
lögum yfirleitt.
Halldór Jónsson, bankagjaldkeri
og bæjarfulltrúi, skrifaði um Bjarna
í tímaritið Óðin í nóvember 1913.
Hann sagði að Bjarni ætti þakkir
skildar af kirkju og kristindómi fyrir
Hátíðasöngva sína. „Það er óhætt að
fullyrða að allir sem unna fögrum
söng og fagurri músík telja Hátíða-
söngvana hið ágætasta snilldarverk
og þeir munu geyma nafn hans í
þakklátum hjörtum fyrir slíka alda-
mótagjöf til kristindómsins og hinn-
ar íslensku kirkju.“
Á aðfangadag jóla árið 1913 birtist
eftirfarandi klausa í blaðinu Norður-
landi á Akureyri: „Jóla-tónskáldið.
Enginn efi leikur á um það að sá Ís-
lendingur og sá maður sem flestum
mönnum á þessu landi kemur í hug í
kvöld er höfundur Hátíðasöngvanna
– séra Bjarni Þorsteinsson á Siglu-
firði. Og öllum mun koma hann í hug
á einn veg: Með aðdáun. Menn geta
ekki annað en undrast það og dáðst
að því að prestur norður á einum
nyrsta tanga Íslands skyldi verða til
þess að yrkja slík tónljóð.“ Senni-
lega er þetta álit Jóns Stefánssonar,
ritstjóra blaðsins, síðar versl-
unarstjóra.
Í maí 1915 birtist í Nýju kirkju-
blaði, sem Þórhallur Bjarnarson
biskup gaf út, umsögn um Hátíða-
söngvana: „Hefur söngur þessi unn-
ið sér mikla og einróma hylli hvar-
vetna þar sem hann hefur verið
notaður, en það er nú orðið allvíða,
enda er bókin því nær uppseld.“
Áhrifin hvorki mæld né vegin
Á sjötugsafmæli Bjarna, í október
1931, sagði Sigfús Einarsson tón-
skáld í afmælisgrein í Morg-
unblaðinu: „Sennilega eru Hátíða-
söngvarnir það verk séra Bjarna er
hefur aflað honum mestra vinsælda.
Þeir hafa nú verið sungnir á stórhá-
tíðum í fjölmörg ár, hvarvetna þar
sem efni stóðu til. Verða þau áhrif
hvorki vegin né mæld sem þeir hafa
haft til góðs á viðkvæmum stundum
óteljandi kirkjugesta.“
Baldur Andrésson, guðfræðingur
og tónlistargagnrýnandi, sagði í
blaðinu Siglfirðingi 1935 um Hátíða-
söngvana: „Eru þeir í huga kirkju-
rækinna manna sá þáttur guðsþjón-
ustunnar sem gerir hana með þeim
helgiblæ er þeir óska. Hljómarnir í
Hátíðasöngvunum eru fagrir og há-
tíðlegir. Hallelúja á jólanótt er há-
mark guðsþjónustunnar að því er
tekur til söngsins.“ Svipaða skoðun
setti hann fram í minningargrein um
Bjarna árið 1938. Í bókinni Ómar frá
tónskáldsævi sagði Baldur að í Há-
tíðasöngvunum væri „lyfting og sér-
kennilegur helgiblær, sem hefur sett
svip á stórhátíðir kirkjunnar hjá
okkur“.
Í minningargreinum um Bjarna,
sem lést sumarið 1938, var Hátíða-
söngvanna víða getið og meðal ann-
ars sagt að þeir lyfti huganum „í til-
beiðslu og lofgjörð yfir ys
hversdagslífsins“.
Þegar áttatíu ár voru liðin frá
fæðingu Bjarna, haustið 1941, sagði
Sigurgeir Sigurðsson biskup í Les-
bók Morgunblaðsins: „Kirkja Ís-
lands á honum mikið að þakka fyrir
tónana sem hann gaf henni. Hátíða-
söngvar hans munu um ókomin ár
snerta mjúklega hjörtu Íslendinga á
helgum stundum og lyfta anda
þeirra í hæðir.“
Hátíðasöngvarnir voru endur-
útgefnir árið 1926, óbreyttir að
mestu, og komu síðan út ljósprent-
aðir árin 1949, 1965, 1979 og 1992.
En hver er afstaða Íslendinga nú
til þessa verks séra Bjarna? Í svo-
nefndri kirkjutónlistarstefnu þjóð-
kirkjunnar, sem birt er á vefsíðu
þjóðkirkjunnar, segir: „Hátíða-
söngvar sr. Bjarna Þorsteinssonar
eru í huga margra Íslendinga ómiss-
andi þáttur helgihalds á hátíðum.
Svo mun verða áfram.“
Ómissandi þáttur helgihalds
Hátíðasöngvar séra Bjarna Þorsteinssonar hafa verið fluttir í meira en eina öld
Séra Bjarni Þorsteinsson Siglufjarðarkirkja Ný kirkja var vígð í ágúst 1932.
Hátíðasöngvarnir Samdir af séra Bjarna og eru enn sungnir hver jól.
Höfundur er ritstjóri og hefur tekið sam-
an efni í Daga Íslands og fleiri bækur.