SunnudagsMogginn - 31.07.2011, Blaðsíða 43

31. júlí 2011 43
í fangelsismálum. Mörgum fannst þau
heldur mannaflsfrek og dýr í rekstri,
vildu leita leiða til þess að spara og
minnka útgjöld ríkisins og þá kom Bent-
ham fram með hugmynd sína að fyr-
irmyndafangelsi.
Þetta fangelsi átti að vera mun hag-
kvæmara því þar var aðeins einn vörður í
háum turni sem hafður var í miðju fang-
elsins. Þessi turn átti að skapa þá tilfinn-
ingu hjá föngunum að þeir gætu ekki vit-
að hvenær fylgst væri með þeim. Þeim
fyndist þeir vera undir stöðugu eftirliti og
hegðun þeirra væri eftir því, sem sagt
valdið lægi í formi turnsins þó svo að
enginn vörður væri þar inni líkt og
myndavélakassinn sem getur verið tóm-
ur.
Annar heimspekingur, Michel Fou-
cault, þróaði þessa hugmynd Benthams
um víðsjána í verki sínu Agi og refsing
(Surveiller et punir). Hann taldi að
víðsjáin væri ekki aðeins bundin arki-
tektúr heldur ætti hún við um samfélagið
allt. Allt sem við gerðum í hinu opinbera
rými væri háð einhverskonar eftirliti.
Víðsjáin snerist um vald, sem er ósýnilegt
en jafnframt allsráðandi. Þetta sagði Fo-
cault altæka stjórnun, þ.e. í stað svart-
holsins var refsingin nú fólgin í sýnileik-
anum sjálfum. Út frá þessu sagði Focault
mun auðveldara fyrir stjórnvöld að fylgj-
ast með fólki. Ágætt dæmi um það er
þegar atvinnurekandi ætlar að ráða ein-
stakling í vinnu. Þá byrjar hann ef til vill á
því að „googla“ hann á netinu og skoða
hann gaumgæfilega áður en hann
ákveður að ráða hann í vinnu.
Netið hin fullkomna víðsjá
Samkvæmt Focault mætti því fullyrða að
netið sé í raun hið fullkomna fangelsi eða
víðsjá, því allt það sem við setjum á Inter-
etið er geymt í gagnasöfnum hér og þar.
Hver veit hvaða aðilar skoða tölvupóstinn
okkar, þær vefsíður sem við heimsækjum
eða horfa á upptökur úr eftirlitsmynda-
vélum þar sem andlit okkar sést? Vert er
þó að hafa í huga að þegar Bentham
hannaði hugmyndina að víðsjánni hafði
hann ekki hugmynd um þá tækni sem við
búum við í dag. Möguleikar á að taka
myndir af fólki, vista þær, geyma og
framkalla þær svo síðar er tækniupp-
götvun sem hann hefði aldrei getað gert
sér í hugarlund yrði að veruleika.
Til þess að halda kosningar þarf kjör-
skrá og þar er strax komið dæmi um kerf-
isbundna upplýsingasöfnun. Fólk þarf
kennitölur til að okkar þjóðfélag geti
gengið upp. Allar okkar fjárhæðir og
eignir eru skráðar á kennitölur okkar og
við erum auðkennd með þeim. Öll eigum
við einhver auðkenniskort þar sem má
finna mynd af okkur og kennitölu, sam-
anber ökuskírteini. Ef við keyrum of
hratt og lögreglan stoppar okkur og
krefst þess að sjá ökuskírteinið,þá er hægt
að sekta okkur fyrir að neita því. Hvort
sem kennitölur eru jákvæðar eða nei-
kvæðar erum við varla „virk“ í samfélag-
inu án þeirra.
Hvað um þegar við kaupum í matinn
og látum þann sem afgreiðir okkur fá
greiðslukortanúmerið? Við vitum í raun
og veru ekki mikið um hvað gert er við
þessar umræddu upplýsingar. Er nafnið
okkar geymt? Eða kortanúmerið? Gæti
verið að verslunin haldi yfirlit yfir allt
sem við höfum keypt og þannig kortlagt
öll okkar innkaup? Eða getur verið að
þessar upplýsingar séu seldar til mark-
aðsfyrirtækis? Er þeim eytt?
Eftir að tæknin varð svona mikil og
viðskipti urðu rafræn hefur átt sér stað
heilmikil gagnasöfnun. Miklir möguleikar
eru á að tengja ólíkar upplýsingar saman
og fyrir hinn almenna borgara er óum-
flýjanlegt að hugsa til þess hvað verði gert
við allar þessar upplýsingar. En þegar við
greiðum með greiðslukortinu okkar ger-
um við kröfu um það að þær upplýsingar
sem notaðar eru séu eingöngu notaðar til
þess að þau viðskiptin geti farið fram.
Sömuleiðis þegar við kaupum pítsu eða
tökum dvd-mynd á leigu hjá mynd-
bandaleigu, þá reiknum við ekki með því
að þær upplýsingar sem við gefum þar
fari til annars aðila sem gæti þá kortlagt
neyslu okkar.
Ekki alltaf neikvætt
Þessi kerfisbundna söfnun um okkur er
þó ekki alltaf eins neikvæð og sumir telja,
hún getur líka verið jákvæð, til dæmis
sjúkraskrár. Það að læknir geti séð sögu
okkar innan heilbrigðiskerfisins getur
skipt sköpun þegar við leggjumst inn á
sjúkrahús. Og myndum við vilja ferðast
með flugvél ef það eftirlitskerfi sem við
búum við í dag yrði lagt niður? Sennilega
ekki eftir hryðjuverkin 11. september
2001. Þá rann upp fyrir mörgum hvað það
getur verið gott að hafa þetta eftirlit. Það
kerfi sem við búum við í dag veitir okkur
öryggi og við treystum á það. Það rétt-
lætir þó ekki það að einhverjir óprúttnir
aðilar vaði inn í persónuupplýsingar, sem
finna má út um allt, og noti þær til að
kortleggja neyslu okkar.
Eftirlit er fyrirbæri sem er breytilegt
eftir aðstæðum í heiminum hverju sinni.
Á stríðstímum hafa stjórnvöld til dæmis
markvisst eftirlit með almenningi. Sak-
leysislegur listi um trúarbrögð fólks
breyttist til dæmis í útrýmingarlista hjá
nasistum og hver veit hvort þær „sak-
lausu“ upplýsingar sem til eru um okkur í
dag verði seinna meir notaðar á svipaðan
hátt? Í víðsjá Benthams voru fangar við-
fang eftirlitsins. Nú á tímum erum við öll
viðfang eftirlits í víðsjá Benthams.
’
Þessi turn átti að
skapa þá tilfinningu
hjá föngunum að þeir
gætu ekki vitað hvenær
fylgst væri með þeim. Þeim
fyndist þeir vera undir
stöðugu eftirliti og hegðun
þeirra væri eftir því, sem
sagt valdið lægi í formi
turnsins þó svo að enginn
vörður væri þar inni líkt og
myndavélakassinn sem
getur verið tómur.
Nákvæmar upplýsingar er hægt að nota bæði til góðs og ills. Að ofan sést eftirlitsmyndavél fyrir framan höfuðstöðvar Google í Kína.
Japanskur maður var dæmdur fyrir nauðgun og morð á 22 ára breskri kennslukonu í Tókýó
og voru eftirlitsmyndavélar mikilvægasta sönnunargagnið í réttarhöldunum.
Reuters