Saga - 2002, Side 266

264
RITDÓMAR
um ytri og innri sjálfstæðisbaráttu íslendinga, en í hinni ytri fólst
stofnun fullvalda ríkis. Hlutfallslega lítil þátttaka í þjóðaratkvæða-
greiðslunni um sambandslagasamninginn 1918, þ.e.a.s. í samanburði
við gríðarlega þátttöku í kosningunum um stofnun lýðveldis 1944,
verður Guðmundi tilefni til að draga þá ályktun:
að munur kosninganna skýrist af mismunandi afstöðu til þjóðernis-
ins; í annan stað höfðu þeir hópar sem áður voru útilokaðir frá full-
veldinu unnið sér fullan formlegan þegnrétt árið 1944 og að hinu
leytinu hafði innræting þjóðernistilfinningar í skólum og fjölmiðlum
gert það að verkum að allir íslendingar skynjuðu sig sem hluta af
hinni íslensku þjóð. Þar með má segja að innri sjálfstæðisbaráttu ís-
lendinga hafi að fullu verið lokið ... (bls. 143).
Á öðrum stað segir Guðmundur: „Það var ... ríkið sjálft [leturbr. PB]
sem kenndi íslendingum að tryggðin við þjóðina væri öllum tilfinn-
ingum æðri" (bls. 133-4) og undanskilur hér fjölmiðlana sem hann
nefndi áður. Fróðlegt hefði verið að heyra meira um þetta innræting-
arstarf vegna þess að fleiri aðilar hljóta að hafa komið að því, frjáls fé-
lagasamtök og jafnvel fyrirtæki, svo eitthvað sé nefnt. í því sambandi
hefði t.a.m. ítarleg umfjöllun um hlut ungmennafélaganna og tengdra
samtaka verið æskileg. Svo er annað mál að erfitt hlýtur að vera að
mæla útbreiðslu þjóðernisvitundar á hverjum tíma. Þótt slíkt hafi ekki
endurspeglast í kosningaþátttökunni, þykir mér rétt að spyrja hvort ís-
lendingar hafi verið orðnir vel meðvitaðir um eigið þjóðemi árið 1918
og kannski miklu fyrr.
í túlkun Guðmundar gegnir hugtakið „þjóðernissinnað íhald" lykil-
hlutverki. Þetta var íhaldssemi „sem gekk út á það að íslandi væri best
borgið með því að varðveita hefðbundið bændasamfélag í landinu"
(bls. 47). Og hann fullyrðir að það hafi að mörgu leyti verið fyrir-
myndaríhaldssamfélag (bls. 65). En hvað leiddi til falls þess eða hvað
greiddi götu myndunar nútímalegs samfélags hérlendis? Hann hafnar
því algerlega að skýringamar megi rekja til áhrifa frá sjálfstæðisbar-
áttu íslendinga, eins og komið hefur fram, eða frá tækninýjungum.
Þess í stað rekur hann það til innri spennu í landbúnaðarsamfélaginu
sjálfu sem m.a. skapaðist af fjölgun fólks; þessi togstreita leiddi síðan
til hruns hins hefðbundna bændasamfélags (bls. 106 og 108). í kjölfar-
ið urðu umskiptin hröð: „Iðnbyltingin á Islandi var tiltölulega snögg
og jafnvel óvænt, ekki síst með tilliti til þeirrar fhaldssemi sem ein-
kenndi íslenska þjóðfélagsumræðu lengst af á nítjándu öld" (bls. 100).
Hér leggur Guðmundur þvílíka áherslu á styrk hins „þjóðernissinnaða
íhalds" að hann gerir mikið úr sigri vestræns lýðræðis hérlendis: ,,[S]ú
staðreynd að hið íslenska þjóðríki var byggt á reglum vestrænna lýð-
ræðisríkja fremur en þjóðlegum hefðum um félagsstjórn [hlýtur] að
teljast ein jákvæðasta [leturbr. PB] niðurstaða stjórnmálaþróunar nítj-