Saga - 2002, Page 301

RITDÓMAR
299
sem sjaldan eru véfengdar eða skoðaðar í gagnrýnu ljósi. Þessi meinti
hlutleysisstíll er áberandi í umfjöllun beggja bókanna.
Þrátt fyrir skort á sagnfræði og námsmarkmiðum fer ekki hjá því að
hér og þar skíni í gildismat óg söguskoðun. Aldrei er hægt að segja alla
söguna, eins og vikið var að hér að framan. Það sem sagt er og hitt sem
ósagt er látið, er vitnisburður um tiltekna afstöðu. Dæmi um það er
umfjöllun um siðaskiptin en þar birtist eins konar módemísk afstaða
með þjóðhverfu ívafi. Kaþólska kirkjan er útmáluð sem spillt og afláts-
sölunni lýst með gömlum klisjum. Siðaskiptin verða eðlileg viðbrögð
við óeðlilegu ástandi. Hér má spyrja um kaþólska sagnfræði. Hvemig
stendur á því að mótmælendur eru aðeins lítill hluti kristinna manna?
Hvaða söguskýringar hafa kaþólikkar á þessari atburðarás?
Annað dæmi í sama dúr er kaflinn um einokunarverslunina og
Kristján IV. Ekkert er þar minnst hlut íslenskra höfðingja og ráða-
manna í tilurð einokunarverslunarinnar. Þar er valdastöðu Kristjáns
IV lýst með þessum orðum: „ísland var hjálenda Dana sem þýddi að
Danakonungur fór með öll völd og stjórnaði landinu formlega frá
Danmörku." Vísast er þetta málum blandið. Hér hefði m.ö.o. mátt
fjalla um hugtökin „nýlenda" og „hjálenda" sem ekki eru skýrð nánar
í kaflanum en látið sem merking þeirra sé óumdeild (NB I, bls. 205).
Þá er athyglisvert að skoða hvemig fjallað er um kommúnismann og
nasismann. Lýsingar á Sovétríkjunum, sérstaklega á Stalíntímanum,
eru afdráttarlausar. Þar er sagt að ríkt hafi „Grímulaus ógnarstjórn
sem hélt öllu mannlífi í heljargreipum. Óttinn smeygði sér inn í öll
skúmaskot tilverunnar." (NBII, bls. 186). Til að styrkja þessa mynd eru
sagðar sögur af Stalín sem geðveikum, valdasjúkum einstaklingi sem
hafi verið algjörlega einráður og stjórnað landinu í minnstu smáatrið-
um með harðri hendi. í bókinni er leitast við að skilja og skýra þetta
tímabil og byrjar sú umfjöllun á spurningunni: „Hver var skýringin á
þessum ósköpum?" (NB II, bls. 186). Þessari tilfinningaþrungnu byrj-
un er síðan fylgt eftir í sama anda og kjarninn í því sem á eftir kemur
kristallast í eftirfarandi tilvitnun: „Stundum er sagt að vald spilli
mönnum og að algert vald spilli þeim algerlega". (NB II, bls. 186).
Menn geta vitaskuld haft hvaða skoðun sem er á þessu tímabili, en
þetta er heldur rýr tilraun til að skilja og skýra sögulega framvindu.
Örfáum blaðsíðum aftar er að finna kafla sem ber yfirskriftina
„Hvers vegna hrifust Þjóðverjar af nasismanum?" (NB II, bls. 189-91).
Þar er nokkuð vandaður kafli sem tekur vel á þessum flóknu hlutum.
Víða er leitað fanga í þeirri viðleitni að skilja þetta samhengi og svara
spumingunni sem felst í fyrirsögn kaflans. Þessi næma umfjöllun
stingur í stúf við þá einföldu mynd sem dregin er upp af kommúnism-
anum og Stalíntímanum.
Eins og sagt var í upphafi er reynt að flétta saman mannkynssögu og