Fréttablaðið - 28.12.2011, Blaðsíða 12

28. desember 2011 MIÐVIKUDAGUR12
V
æri þér kringara að vera heima
að búi föður þíns og stanga úr
tönnum þér rassgarnarenda
merarinnar, er þú ást áður en
þú reiðst til þings ...“ Svo mælir
Skarphéðinn Njálsson er hann
kveður Þorkel hák í kútinn í Brennu-Njáls
sögu.
Við kunnum svo sannarlega að fara með
móðganirnar hér fyrr á öldum. Enda var
máttur þeirra mikill. Heiður einstaklingsins
var hornsteinn þjóðveldistímans. Allt var
undir þegar æran var annars vegar. Virðing-
arlaus maður var mannleysa. Hetjur Íslend-
ingasagnanna víluðu ekki fyrir sér að mæta
hvössum orðum með stálum stinnum, svo
mikið var í húfi. Mikilvægi sæmdarinnar
birtist jafnframt í hinum norræna orðaforða
sem að sögn norska sagnfræðingsins Bjørn
Bandlien inniheldur jafnmörg orð yfir níð
og Inúítar eiga yfir snjó.
Á því herrans ári 2012 sem senn gengur í
garð verða 750 ár liðin frá því þjóðveldið leið
undir lok er Íslendingar gengust Noregskon-
ungi á hönd. Er það langur tími. Þegar horft
er yfir árið sem nú kveður mætti hins vegar
ætla að lítið hefði breyst á þessum 750 árum.
Hörundsár, hvumpin og blautgeðja
Eitt af því sem stóð upp úr í umræðinni
árið 2011 var umræðan sjálf; umræðan var
í umræðunni. Sumir dæmdu hana ómál-
efnalega. Öðrum þótti hún ofsakennd. Mörg-
um þótti að sér vegið. Einn þáttur hennar
glumdi hins vegar sem leiðarstef allt frá
upphafi árs til loka þess. Líkt og Njáls-
synir stukku upp á nef sér við það eitt að
vera kallaðir taðskegglingar með þekktum
afleiðingum einkenndust viðbrögð þeirra
sem til umræðu voru á árinu 2011 af sömu
viðkvæmni. 750 árum eftir lok þjóðveldisins
erum við jafnhörundsár, hvumpin og blaut-
geðja og forfeður okkar sem bjuggu við
kvaðir heiðurssamfélagsins. Eini munurinn
er sá að í stað vopna grípum við umhugsun-
arlaust til hótana.
Siðaðra manna háttur
Það var ekki að ástæðulausu sem stjórnir
Hagþenkis, Rithöfundasambands Íslands,
Bandalags þýðenda og túlka, Reykjavíkur
Akademíunnar, Blaðamannafélags Íslands
og PEN á Íslandi sendu undir lok árs frá sér
tilkynningu þar sem rétturinn til tjáningar-
frelsis er áréttaður. „Þyki hópum eða ein-
staklingum að sér vegið í ræðu eða riti, þá
stendur þeim til boða, nú sem fyrr, að svara
fyrir sig með sama hætti. Það kallast skoð-
anaskipti – jafnvel ritdeilur – og er siðaðra
manna háttur í löndum þar sem lýðréttindi
ríkja.“
Árið 2011 virtist mörgum einmitt gleymd
listin að svara fyrir sig. Þeim mun fleiri
höfðu hins vegar þróað með sér mikla færni
á sviði hótana, einkum um málshöfðun. Og
oft þurfti lítið til að nýfengin kunnáttan
væri hagnýtt.
Dæmin urðu mýmörg. Gunnlaugur M.
Sigmundsson, fyrrverandi alþingismaður,
stefndi bloggaranum Teiti Atlasyni fyrir
umfjöllun sína um áratuga gamla frétt
Morgunblaðsins um Gunnlaug og viðskipti
hans. Gunnlaugur lét þó ekki þar við sitja
heldur sendi bloggaranum fjölda nafnlausra
SMS-skilaboða þar sem hann kallaði Teit
meðal annars „væluskjóðu“ og „ofstækis-
mann“. Svavar Halldórsson, fréttamað-
ur RÚV, stóð í ströngu á árinu, en tveir
fyrrverandi auðjöfrar kærðu hann fyrir
meiðyrði vegna umfjöllunar hans um við-
skiptafléttur þeirra. Ólafur Arnarsson, hag-
fræðingur og pistlahöfundur hjá vefmiðlin-
um Pressunni, lýsti því yfir í fjölmiðlum að
hann íhugaði meiðyrðamál gegn Morgun-
blaðinu eftir að hafa verið kallaður „vesa-
lingur“ í Reykjavíkurbréfi.
Pistlahöfundur Fréttablaðsins, Davíð Þór
Jónsson, hótaði að lögsækja femínistann
Maríu Lilju Þrastardóttur, en honum þótti
María Lilja vega að æru sinni er hún kall-
aði Bleikt og blátt sem Davíð Þór ritstýrði
á árum áður klámbækling. Nokkrir pistla-
höfundar vefsins Bleikt.is hótuðu að kæra
aðstandendur vefsíðunnar Bleikur.is fyrir
að skopstæla skvísuvefinn. Vefpressan ehf.
íhugaði að höfða mál á hendur einstakling-
um sem löttu auglýsendur til að eiga við-
skipti við Pressuna eftir að miðillinn birti
ljósmynd af fórnarlambi meintrar nauðg-
unar. Og svo mætti lengi telja.
Heilagleiki sjálfsins
Erfitt er að verjast brosi yfir sumum ofan-
greindra dæma. Viðbrögð við því sem
mörgum kann að þykja fremur léttvæg
móðgun eru hvatvísleg. Enda var lítið um
efndir. En heilag leiki sjálfsins var skyndilega
orðinn kappsmál. Húmor fyrir eigin skinni
komst ekki á lista yfir heitustu tísku-fylgi-
hluti ársins sem innihélt ofvaxnar leðurtösk-
ur, munstraða trefla og silkimjúka skinhelgi.
Tvennt greinir hins vegar að uppnæmi
persóna og leikenda Íslendingasagnanna og
þeirra sem slegið er til með orðum í dag. Hið
fyrra er ásetningurinn. Á þjóðveldisöld var
tilgangur hefndar að endurheimta skertan
heiður. Árið 2011 kann fleira að hafa hangið
á spýtunni.
„Til að hræða starfsfólkið“
„Tjáningarfrelsið er grundvallarmannrétt-
indi,“ sagði Eva Joly í blaðaviðtali um mitt ár
2009. „Það að mega tjá skoðanir sínar opinber-
lega er grundvallarréttindi. Og það má alltaf
gera ráð fyrir því að þeir sem mögulega hafa
framið efnahagsbrot og eiga hagsmuna að
gæta haldi uppi vörnum með ógnunum og til-
raunum til þöggunar.“
Halda má því fram að Eva hafi reynst
sannspá. Það eru einkum einstaklingar sem
hafa tjáð sig um viðskiptahætti fyrrverandi
og núverandi auðmanna sem endað hafa fyrir
dómi. Þótt vel kunni að vera að í sumum til-
fellum hafi tilgangur stefnenda aðeins verið
að fá uppreisn æru er erfitt að verjast þeirri
hugsun að á tíðum hafi hann verið heldur
ískyggilegri.
Ógnanir hvers konar hafa löngum þótt
áhrifarík aðferð til að bæla niður skoðanir og
stýra umræðunni. Ekki er tilgangurinn ávallt
eingöngu sá að þagga niður í þeim sem ráð-
ist er að. Árið 2011 hefur reynst blaðamanna-
stétt heimsins blóðugt. Samkvæmt skýrslu frá
Varnarnefnd blaðamanna (The Committee to
Protect Journalists) hafa 45 blaðamenn verið
drepnir vegna starfa sinna um heim allan á
árinu, flestir í Pakistan. Fyrr í mánuðinum
var stofnandi sjálfstæðs dagblaðs í Dagestan
í Rússlandi, Khadzhimurad Kamalov að nafni,
skotinn til bana af grímuklæddum byssu-
manni. Ritstjóra blaðsins duldist ekki þær
hvatir sem lágu að baki morðinu. „Hann var
viljandi drepinn fyrir utan skrifstofur blaðs-
ins til að hræða starfsfólkið,“ sagði ritstjórinn
í sjónvarpsviðtali.
Það er langt á milli kúgunaraðferða í Rúss-
landi og á Íslandi. Takmarkið er engu að síður
hið sama.
Íslendingasögur hinar nýju
En aftur að fornmenningu Íslendinga. Hið síð-
ara atriði er greinir að deilur manna á þjóð-
veldistímanum og á árinu 2011 er orðheppni.
Rúmt ár er síðan undirrituð hóf að létta
á skoðunum sínum í svokölluðum bakþönk-
um hér á síðum Fréttablaðsins. Hver sem
tekur að sér slíkt verk gerir sér grein fyrir
að óhjákvæmileg aukaverkun starfsins er að
verða reglulega fyrir daunillum orðaflaumi
upprunnum í iðrum internetsins. Í einfeldni
minni beið ég hans með eftirvæntingu. Ég var
nefnilega þeirrar skoðunar – að minnsta kosti
í sjálfsþóttafullu orði – að væri ekki verið að
svívirða mig sem pistlahöfund í málfræðilegu
tómarúmi athugasemdakerfa vefmiðla á borð
við dv.is, Eyjuna og Facebook þar sem staf-
setningarkunnátta er jafnsjaldséð og almenn
skynsemi væri ég að gera eitthvað rangt; væri
ég ekki að pirra þá sem bólusettir höfðu verið
fyrir meðalhófi eða reita til reiði þá sem mátu
hugmyndafræði ofar hlutlægni í hugsun væru
skrifin vart að vekja marga til umhugsunar
heldur.
Loks rann upp stundin sem ég hafði beðið
eftir. Internetmóðgununum hafði ég hugsað
mér að mæta af svölu tómlæti og aðdáunar-
verðri yfirvegun. Það var jú réttlátt að þeim
sem settist í yfirlætislegt dómarasæti pistla-
höfundar væri sýnt aðhald með andstæðum
skoðunum. En viðbrögð mín urðu önnur. Eftir
að hafa velt mér upp úr hverju einasta illa
stafsettu orði svo lengi að það missti merk-
ingu sína svall mér skyndilega móður. Leið
mín lá beint inn á Gulu síðurnar. Leitarorðið
var: Lögfræðingur.
Það var ekki fyrr en símtólið var komið á
loft að æðið bráði af mér. Það rann upp fyrir
mér ljós. Þetta voru engir „rassgarnarendar“
eða „taðskegglingar“. Höggin voru að mestu
rislitlar klisjur: Femí-nasisti; frjálshyggjufas-
isti; vitlaus vinstrimaður. Vonbrigðin helltust
yfir mig. Eftir önnur 750 ár er landinn læsi
Íslendingasögur hinar nýju, Auðjöfrasögu
og Davíðs sögu Oddssonar kæmist ég ekki
á blað með svo aum uppnefni. Ég fengi ekki
einu sinni aukahlutverk á borð við Hámund
halta sem bregður svo stuttlega fyrir í Njálu
að enginn man eftir honum. Ég beið í ofvæni
eftir að ástandið batnaði, eftir móðgun sem
kæmi mér á spjöld sögunnar, en leiðin lá
aðeins niður á við. Af hugmyndafræðilegum
uppnefnum tóku andlausar samlíkingar við
þá sem reyndust óvinsælastir þann daginn.
Er ég ritaði pistil um aðdáun mína á geitaosti
og óbeit á innflutningshöftum var mér jöfn-
um höndum líkt við Björn Inga Hrafnsson,
stjórnarformann Vefpressunnar sem hafði
nýlega hótað fjölda fólks meiðyrðamáli, og
hinn alræmda Gillzenegger.
Það er hins vegar ástæða fyrir því að skegg-
leysi Njáls er ein eftirminnilegasta móðgun
Íslendingasagnanna. Í þeim beittustu er sann-
leikskorn. Ég lét mér detta í hug að redda
þessu sjálf; skrifa einfaldlega nokkrar móðg-
anir um sjálfa mig á vefinn. Ég íhugaði að fá
eina fræga að láni úr Simpson-fjölskyldunni
þar sem Frökkum er lýst sem „ost-gúffandi
uppgjafaröpum“ (e. „cheese-eating surrender
monkeys“) og uppnefna sjálfa mig „geitaosts
landráðsmanninn“. Jafnvel gera grín að því að
ég er með stórt nef og óeðlilega langa hand-
leggi. En í því hefði falist jafnlítil fróun og að
skreyta sig stolnum fjöðrum.
Tepruskapur og tjáningarfrelsið
Viðkvæmni þjóðveldisins án orðheppni Íslend-
ingasagnanna er aum blanda. Af henni er þó
lítill ami annar en sá að opinber umræða er
svipt öllu skemmtanagildi. Öðru gildir hins
vegar um hótanagleðina sem fylgt hefur
hneykslunargirninni.
Íslenskufræðingurinn og rithöfundurinn
Ármann Jakobsson hefur gert athuganir á
hugmyndum um karlmennsku í Njálu, en ein
vinsælasta aðferð Íslendingasagnanna þegar
hafa átti af mönnum heiðurinn var einmitt að
grafa undan manndómi þeirra. Í grein sinni
„Masculinity and politics in Njáls saga“ leiðir
Ármann að því líkur að Njáls saga sé í raun
ádeila á karlmennskuhugsjónina sem höfundi
ritsins hafi þótt vera karlmönnum áþján og
samfélaginu öllu til eyðileggingar.
Fyrrnefndur heilagleiki sjálfsins hefur
burði til að verða samfélagi nútímans álíka
niðurrifsafl og karlmennskan var samtíðar-
mönnum Njáls og sona hans. Tjáningarfrelsið
er grunnstoð lýðræðis. Ítrekaðar hótanir um
málshöfðun letja fólk frá að taka þátt í skoð-
anaskiptum. Ein stærsta frétt ársins var hið
svokallaða arabíska vor, viðleitni almennra
borgara í arabaheiminum sem búið hafa við
langtíma skoðanakúgun til að brjótast undan
okinu. Á sama tíma, í lýðræðisríkinu Íslandi,
var það látið viðgangast að tepruskapur þeirra
sem til umræðu voru vegna starfa sinna eða
gjörða gæfi tjáningarfrelsinu langt nef.
„Kann það oft verða að þeir menn lifa lang-
an aldur er með orðum eru vegnir,“ mælti
Kári Sölmundarson í Njálu. Hetjum Íslend-
ingasagnanna þótti það þó skammgóður
vermir að vera slegnar orðum en ekki stál-
um stinnum. Í dag finnst flestum slíkt við-
horf vafalaust kjánalegt. Fólki sem fórnar nú
lífi og limum í fjarlægum löndum fyrir tján-
ingarfrelsið þykir þó líklega jafnkjánalegt að
norður á Íslandi skuli menn tilbúnir að falla
svo skeytingarlaust frá þessari grunnstoð
lýðræðisins vegna þess eins að maður kallaði
mann „vesaling“.
Maður kallaði mann vesaling
Húmor fyrir eigin skinni komst ekki á lista yfir heitustu tísku-fylgihluti ársins að sögn Sifjar Sigmarsdóttur er íslensk umræðu-
hefð hvarf aftur til tíma þjóðveldisins. „Taðskegglingar“ og „rassgarnarendar“ Íslendingasagnanna viku hins vegar fyrir „vælu-
skjóðum“, „frjálshyggjufasistum“ og „vitlausum vinstrimönnum“ í Auðjöfrasögu og Davíðs sögu Oddssonar.
INNLENDIR VENDIPUNKTAR 2011
Eitt af því sem stóð upp úr í umræðinni árið 2011
var umræðan sjálf; umræðan var í umræðunni.
Sumir dæmdu hana ómálefnalega. Öðrum þótti
hún ofsakennd. Mörgum þótti að sér vegið.
Sif Sigmarsdóttir er rithöf-
undur og pistlahöfundur í
Fréttablaðinu.
Innlendir vendirpuktar 2011
Fréttablaðið gerir upp árið
með greinum um innlenda
vendipunkta eftir valda höf-
unda. Vendipunktarnir snúast um markverð-
ar fréttir og atburði sem gerðust á árinu og
gætu haft áhrif til frambúðar á Íslandi.