Teningur - 02.12.1985, Síða 21

Örn Ólafsson
Menningartímarit milli stríða
Á áratugunum milli heimstyrjald-
anna átti íslensk bókaútgáfa erfitt
uppdráttar. Á tíu ára tímabili, 1920—29
birtust að meðaltali tíu frumsamin
skáldrit (smásögur og skáldsögur) ár-
lega, en tólf ljóðabækur. Á árunum
1930—39 birtust að meðaltali átján
ljóðabækur en fjórtán frumsamin skáld-
rit árlega. Töluverðar sveiflur eru frá
til árs, en útgáfan er greinilega í stöðug-
um vexti, einkum frá árinu 1934 að
telja. En þessar sveiflur geta verið
nokkuð tilviljunarkenndar, því hér er
um fjölda titla að ræða en ekki fjölda
seldra bóka. Til samanburðar má
minna á, að 1984 birtust mun færri titlar
en 1983 - af því að menn bjuggust við
samdrætti, og vegna verkfalls prentara.
En bóksala varð svo víst meiri 1984 en
1983. Annað atriði kemur til. Árið 1931
sagði Árni Hallgrímsson ritstjóri í yfir-
litsgrein um bókaútgáfu, að flestir séu
nú hættir henni, sem við hafi fengist,
enda muni hún ekki vera arðbær. Flest
skáld verði því að basla við að gefa út
bækur sínar á eigin reikning. Þetta
kemur líka oft í ljós á titilblöðum skáld-
verka frá þessum árum. Margir fleiri
ræddu urn þetta vandamál, hve lítið
almenningur keypti af bókurn. Jón Sig-
urðsson frá Ystafelli lagði til að bóksal-
ar lækkuðu stórlega verð á bókum sín-
um, salan myndi þá aukast svo mjög,
að þeir fengju síst minna í sinn hlut.
Ársæll Árnason bókaútgefandi svaraði
þetta sama ár, 1928, og benti á gamlar
góðar bækur, sem enn fengjust á mjög
lágu verði, miðað við nýjar, en seldust
þó ekki. Veruleg breyting til batnaðar
varð loks á árinu 1938 með skipulegri
uppbyggingu bókaklúbba: fyrst Máls og
menningar og síðan Menningar- og
frceðslusambands alþýðu.
Á móti því hve lítil umsvif voru í
bókaútgáfu kom veruleg gróska menn-
ingartímarita á þessum árum. Á þeim
vettvangi fengu því skáld birt ýmislegt
efni eftir sig, miklu fremur en nú hefur
verið um langt skeið. Árið 1928 sagði
Jón Sigurðsson í fyrrnefndri grein:
„Allir vilja sjá tímaritin Skírni,
Eimreiðina, Iðunni og Vöku. Lang-
mestur hluti af bókakaupafé almenn-
ings gengur til tímaritanna." Jón vildi
sameina tímaritin, en Ársæll Árnason,
útgefandi Iðunnar og áður Eimreiðar-
innar, neitaði þeirri röksemd Jóns, að
þau birtu öll svipað efni. Ársæll taldi
þau fremur bæta hvert annað upp, enda
væru margir sömu kaupendur að þeim
öllum. Víðlesnustu tímaritin hefðu um
tvö þúsund kaupendur, en útbreiddustu
blöðin um fjögur þúsund. - Hvað
skyldi nú mega gera ráð fyrir mörgum
kaupendum á hverja áskrift að jafnaði?
Oft voru tímaritin keypt á mannmörg
heimili, bókasöfn, lánuð milli vina.
Skyldi fólk ekki hafa lánað lesefni
miklu meira milli sín, en tíðkast hefur
nú undanfarin ár, í velmeguninni? Er
þó mikið um þetta núna, þar sem ég hef
þekkt til. Ef gert er ráð fyrir fimm
lesendum á áskrift, þá hafa út-
breiddustu tímaritin náð til tíu þúsund
rnanns, eða um tíunda hluta þjóðar-
innar.
Uppruni
En liver voru þá þessi tímarit? Fyrst
skal frægan telja Skírni, elsta núlifandi
tímarit Norðurlanda, stofnaður 1827.
Hann var árlegt fréttarit fram til 1905
(og beint framhald af íslenskum sagna-
blöðum, 1816—1826). Tímarit Hins ís-
lenska bókmenntafélags kom út hjá
sama félagi 1880—1904, ársfjórðungsrit
framan af, síðan ársrit, og það er í
rauninni það sem heldur áfram 1905
undir nafninu: Skírnir. Tímarit hins ís-
lenska bókmenntafélags. Það kom fjór-
um sinnum á ári, um fjögur hundruð
blaðsíður, og var býsna fjölbreytilegt:
kvæði, sögur, frásagnir, greinar um
ýmis þjóðmál, sögu og bókmenntir, rit-
dómar, meðal annars. En 1921 verður
Skírnir ársrit, dregst saman niður í 160—
180 blaðsíður, og æ meir helgaður ís-
lenskum fræðum.
Annar þráður liggur samhliða Skírni.
Fjölnir, tímarit Jónasar Hallgrímssonar
og félaga kom út árlega í Kaupmanna-
höfn, 1835—47. Hann var boðberi róm-
antísku stefnunnar í bókmenntum,
framsóknar í þjóðfrelsis- og atvinnu-
19