Teningur - 02.12.1985, Qupperneq 28

sýnir hvað menn treystust til að bjóða
almennum tímaritslesendum. Munur-
inn er sláandi mikill.
Nú var Réttur ekki stórt tímarit, og
bókmenntaefni tók þar að jafnaði ekki
nema hálfan sjötta tug blaðsíðna ár-
lega, að meðtöldum greinum og rit-
dómum. En í Félagi byltingarsinnaðra
rithöfunda var á annan tug manna, og
um mitt ár 1935 ákveða þeir að skapa
sér nýjan vettvang. Eað þurfti að gerast
á árinu til að minnast aldarafmælis
Fjölnis. Því eins og hann hafði boðað
rómantísku stefnuna og þjóðernis-
stefnu, þannig átti ársritið nýja að boða
nýja bókmenntastefnu, sósíalrealis-
mann, og marxíska byltingarstefnu.
Þetta gerðu Rauðir pennar mjög mynd-
arlega — í ritgerðum og þýddum
sögum. Frumsamdar sögur voru hins-
vegar bara þjóðfélagsádeila. Það er
mjög lítið til af íslenskum smásögum
sem sýna stéttarbaráttu öreiganna, og
þær birtust nær allar í Rétti (Halldór
Laxness: „Þórður gamli halti“, Halldór
Stefánsson: „Hinn mikli segull", „1.
maí“ og „Fyrsta verkfallið“, Ölafur Jó-
hann Sigurðsson: „Listin að komast
áfram í heiminum", Friðjón Stefáns-
son: „í sjúkrastofu 11“ og „Stríðsfórn".
Skástar sýnast mér tvær þær fyrst-
töldu.) Síst er uppskeran ríkulegri í
skáldsögum, enda þarf viðfangsefnið að
vera höfundum nákomið og gerkunn-
ugt til að það verði tekið skáldlegum
tökum. Verkalýðsbarátta var auðvitað í
landinu, og hélt áfram, en þá einkum
fagleg, því nú er horfið frá byltingar-
stefnu að samvinnu sem flestra gegn
fasismanum. Of langt væri að rekja hér
hvernig það gekk fyrir sig, en megintil-
hneigingin er sú hjá kommúnistum um
víða veröld, að draga úr verkalýðsbar-
áttu, til að fá sem hnökraminnst sam-
starf við borgaraleg öfl.6 Þessi þróun
hefst um mitt ár 1934, en tekur að móta
íslensk bókmenntatímarit á árinu 1936.
Þá boða Rauðir pennar samfylkingu
sem flestra um að vernda borgaralega
menningu gegn fasismanum. En árið
áður taldist sama menning svo gjörspillt
í eðli sínu, að fasisminn væri eðlileg
birtingarmynd hennar.
Nú gekk auðvitað ekki greiðara að
skálda á grundvelli samfylkingarbarátt-
unnar en áður á grundvelli byltingar-
stefnu. En samfylkingarstefnan birtist
þá í því, að róttæku tímaritin birta æ
meir af ópólitísku efni, enda þótt sósíal-
realisminn sé áfram boðaður, fram yfir
stríð, einkum gagnvart skáldsögum. Ef
við nú (með ítrekun fyrirvara um slíka
útreikninga) reynum að áætla hlut
skáldverka sem á einhvern hátt láta í
ljós sósíalísk viðhorf, þá lækkar hann
jafnt og þétt í Rauðum pennum. Þetta
er næstum því allt bókmenntaefni fyrsta
árgangs, 1935, en er komið niður í 60%
1938, og hvarflar um það mark fyrstu
fimm ár TMM (1940-44). En þá er
hefðbundin þjóðernisstefna tekin að
móta þetta svo mjög, að ég efast stór-
lega um að nokkur veruleg pólitísk skil
verði lengur fundin í íslenskum skáld-
skap. í tímaritunum eru þau skil helst í
greinum um þjóðmál, innanlands og
utan, í efnishlutföllum greina, svo sem
rakið var hér að framan, og að nokkru í
ritdómum (með ádeilubókmenntum
eða móti).
Þegar kemur fram í seinna stríð, eru
raunar aðeins tvö almenn menningar-
tímarit eftir, þau eru áþekk að stærð.
Það eru Eimreiðin og Tímarit Máls og
menningar. Seinna komu til mjög merk
tímarit, en urðu fremur skammlíf. Þar á
ég einkum við Helgafell, 1942—46, og
Birting, 1955—68.
Hér er því skarð fyrir skildi. En sum-
ir munu mæla, að í stað allra þessara
menningartímarita komi m.a. að nú séu
dagblöðin miklu efnismeiri og fjöl-
breyttari en var fyrir stríð. Rétt er það.
En á efni þessara tvenns konar fjöl-
I XX. ÁRG— 1935
L_r
RETTUR
TÍMAHIT UM ÞJÓÐFÉLAGSMÁL
ritstj: einar olgeirsson
EFNiSYFIRLfT:
HALLDÓK KIUAN LAXNESS:
ÞÓBÐUB CAMLl
HALTI
SAOA FRÁ ». NÓVEMUER.
KRISTINN ANDRÉSSÓN:
HAIXIMltt KIUAN LAXNW
,.*IÁtFS*ABTT 1’ÓI.K-
AFQRtlÐSLA „RÉTTUR'
ARG. Kr. 5.00; lauoaveg aa revkjavIk box *t
miðla er eðlismunur. Menn leggjast að
jafnaði miklu dýpra og eru víðfeðmari í
grein fyrir ársfjórðungsrit en fyrir dag-
blað, sem hvort eð er verður öllum
horfið og gleymt eftir tvo daga. Tímarit
geyma menn og lesa af meiri
gaumgæfni. Er hér raun til, að tímarit
millistríðsáranna eru full af andríkum
greinum, svo að slíkar sjást varla
lengur. Einkum eru minnistæðar rit-
deilur, þar sem helstu vígapennar þjóð-
arinnar hvesstu hver annan og skerpt-
ust að hugsun. Þannig urðu þeir miklir
greinahöfundar: Þórbergur Þórðarson,
Halldór Laxness, Ragnar Kvaran, Sig-
urður Einarsson, Gunnar Benedikts-
son, Kristinn E. Andrésson, Sigurður
Nordal og margir fleiri.
Menn kunna að svara því til, að þess-
ir ritsnillingar hafi ekki mótast svo
mjög af vettvangi sínum sem af al-
mennum aðstæðum menningar sinnar.
Háði ekki kirkjan sitt dauðastríð á þess-
um tíma? Var ekki spíritismi í út-
breiðslu, sósíalismi og fleira? Er þetta
menningarstríð ekki afleiðing víðtækra
þjóðlífsbreytinga, sem koma tímarita-
útgáfu lítið við: sveitafólk flyst á mölina
26