Birtingur - 01.04.1960, Síða 19

Seuphor lýsir svo eftirminnilega? Það er
staðreynd að hann hikaði en þó ekki nema
stutta stund. Svo kastaði hann sér út í
hringiðuna og var víst orðinn þátttakandi
í hinum alvöruþrungna leik áður en hann
vissi af. Fyrst varð hann þó að láta sér
nægja það hlutskipti að gera tilraunir
sínar í kyrrþey, en 1913 var hann búinn
að ryðja sér braut inn að fylkingum úr-
valaliðsins. Ég hygg að Mondrian hafi lát-
ið heillast af Kúbismanum, af því að Kúb-
isminn var sérlega uppbyggileg listastefna,
sem liðaðist áfram á merkilega breiðum
grundvelli. Þar að auki var í honum mein-
lætaæð eins og málaranum. Hitt er svo
annað mál, að kúbískar myndir Mondrians
voru frábrugðnar verkum Braques og Pi-
eassos, Delaunays og Légers í veigamikl-
um atriðum. Apollinaire hitti naglann á
höfuðið þegar hann taldi þær vera sérlega
abstrakt. 1 ummælum hans og Théos van
Doesburgs liggur hundurinn grafinn. Mon-
drian skildi nefnilega það, sem hinir
skildu ekki, að eina rökrétta lausnin á
vandamálum Kúbismans var fólgin í því
að losa línurnar, fletina, litahljómana ...
úr viðjum fyrirmyndarinnar þ. e. skera á
böndin, sem tengdu þessa parta málverks-
ins við umhverfi okkar og raða þeim sam-
an á nýjan leik. Hann fann, að það mátti
fórna vólúmi, perspektífi og öðrum fylgi-
fiskum leiksviðsdýptar málverksins án
þess að varanlegt tjón hlytist af. Þvert á
móti virðist hann fljótlega hafa skynjað í
þessum harkalegu aðgerðum sköpun nýs
rúms, sem var hvorugtveggja í senn efn-
iskennt og spírítúalt.
I júlímánuði 1914 varð Mondrian að hverfa
heim til Hollands skyndilega. Faðir hans
hafði veikst og kallaði nú eftir syni sínum,
er hafði verið honum svo fjarlægur í at-
höfnum og hugsunarhætti. En Mondrian
hafði ekki dvalist lengi í föðurhúsum þegar
styrjÖldin skall á. Þýskir herir ruddust
inn í Belgíu og lokuðu járnbrautarleiðinni
suður á bóginn. Mondrian bjóst þá til að
halda til Parísar yfir England en hvarf
frá ráðagerðinni að áeggjan vina sinna og
vandamanna. í stað þess sætti hann sig
við að halda kyrru fyrir í Hollandi styrj-
aldarárin. Þetta var enganveginn auðvelt
fyrir hann. Hann átti ekki lengur samleið
með hollenskum málurum. Og gömlu hóp-
arnir höfðu annaðhvort verið leystir upp
eða gegndu ekki lengur sínu fyrra hlut-
verki. Mondrian greip til þess ráðs að
halda til Domburg. Þar átti hann enn
nokkra vini: málarann Toorop og dóttur
hans Charley, frú Elout-Drabbe, er síðar
málaði skemmtilega mynd af honum,
Jacobu van Heemeskerck og konu að nafni
Poortvliet, sem átti fagra húseign skammt
frá Dómburg og var nafntogaður lista-
verkasafnari. í Dómburg komst Mondrian
aftur í nána snertingu við hafið. Það
gladdi hann mjög og lyfti huga hans.
Hann hafði búið á sömu slóðum 1908 og
nú fannst honum hafið hvetja sig á ný og
breiða að nokkru yfir sársaukann vegna
fjarvistanna við listaverkin, sem hann
hafði skilið eftir í París. Myndirnar, sem
hann teiknaði þarna og málaði, eru fullar
af seiðmögnuðu lífi. Þær eru ekki kúb-
ískar nema tæknilega séð, þótt þær séu
runnar undan rifjum Kúbismans, þeirrar
þriflegu plöntu, sem gréri í París milli
Rue d’Orsel og Rue Ravignan, Boulevard
de Clichy og Impasse Guelma. Þær eru
heldur ekki abstrakt á okkar vísu. Þær
eru einhverskonar sambland af abstrakt-
málverki og afarfínlegri náttúruskynjun.
Og þó er ég ekki viss um, að mönnum
d.vtti í hug að tengja þær sérstökum stað
eða ákveðnu náttúrufyrirbæri, ef þeir
þekktu ekkert til fortíðar þeirra.
Árið 1916 hitti Mondrian málarann Bart
van der Leck í Haag. Nokkrum vikum
seinna rákust þeir aftur saman í þorpinu
Laren, sem liggur um það bil þrjátíu kíló-
metra frá Amsterdam. Þangað voru lista-
menn vanir að koma víðsvegar að úr Hol-
landi til að vinna að myndum sínum. Rétt
Birtingur 17