Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2001, Blaðsíða 256

254
Jón Axel Harðarson
1. Líffræðilegt og málfræðilegt kyn
Orðið kyn er notað bæði um líffræðilegt og málfræðilegt hugtak. í
fræði er átt við skiptingu dýra í karl- og kvendýr. í málfræði tekur það
til kyngreiningar fallorða. A latínu er líffræðilegt kyn nefnt sexus og
málfræðilegt kyn genus. Enda þótt málfræðilegt kyn geti haft markaða
tengingu við líffræðilegt kyn, er það samt mjög frábrugðið því í
sinu.
í flestum fomindóevrópskum málum em málfræðilegu kynin þrJu
að tölu:2 karlkyn, kvenkyn og hvorugkyn (lat. genus masculinum>
femininum, neutrum (= ‘hvorugt’)). Þessi heiti fela að vísu í sér teng'
ingu líffræðilegs og málfræðilegs kyns; með öðmm orðum: málfræði'
legu „kynjunum“ þremur vom valin þessi heiti, sökum þess að flest
orð sem skipt er í flokka eftir þeim (þ. e. nafnorð) tákna ýmist karlvef'
ur, kvenverur eða hluti og hugtök (þ.e. hvorki karlvemr né kvenver-
ur). En í raun á formdeildin kyn í indóevrópskum málum lítið skylt vi
líffræðilegt kyn. Ástæðan fyrir því að kyngreining var tekin upp senl
málfræðileg aðferð er sú að með henni er hægt að skýra þá setning3
fræðilegu samsvömn eða sambeygingu (lat. congruentia) sem felst 1
því að kyn lýsingarorða og fomafna lagar sig að kyni þeirra nafnorð3
sem þau standa með eða vísa til (sbr. Lyons 1968: 283, Palmer
1972:111).
Málfræðihugtakið kyn hefur ekki sama gildi í öllum fallorðum- Sa
orðflokkur sem ákvarðar kynið em nafnorð. Eftir kyni þeirra fer ^11
annarra fallorða sem taka kynskiptri beygingu.3 Enda þótt kynskip1
beyging sé vissulega orðhlutafræðilegt fyrirbæri, birtist formdeild111
kyn fyrst og fremst sem setningafræðileg samsvömn.
2 Það hcfur vakið sérstaka athygli að í hettitísku (sem er aðalfulltrúi anatólísk
málanna og varðveitt á leirtöflum frá 17. öld til h.u.b. 1200 f. Kr.) eru kynin
aðeins
tvö, samkyn og hvorugkyn. Þetta hefur verið skýrt á tvo vegu: 1) anatólísk mál a
klofið sig út úr indóevrópska málsamfélaginu, áður en kvenkyn varð til (um Pr ^
þess í indóevrópsku sjá 3.2); 2) í anatólískum málum hafi kvenkyn fallið saman
karlkyn, einkum vegna hljóðkerfisfræðilegra breytinga. Sjálfur tel ég sýnt að hi
ara hafi gerzt (sbr. Jón Axel Harðarson 1994). -
3 Þessu má lýsa með því að segja að kyn nafnorða sé orðasafnsþáttur (þ-e- a ^
kveðið í orðasafninu), kyn lýsingarorða og flestra fomafna ummyndanaþáttur tF
breytilegt eftir stöðu í setningu, sbr. Eirík Rögnvaldsson 1990: 62-63).