Íslenskt mál og almenn málfræði


Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2003, Side 83

Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2003, Side 83
81 Mark eða gerandi andi en þar hefur forsetningarliðurinn afJóni stöðu rökliðar og tákn- ar upptök. Með upptökum (e. source) er átt við það eða þann sem er »uppspretta“ þess sem um er rætt (sbr. Saeed 1997:141). í báðum setn- ingunum er (beina) andlagið, þ.e. þolfallið, þema. Með þema (e. theme) er hér átt við það sem verður fyrir því sem sögnin lýsir án þess þó að breytast nokkuð.5 í fyrri setningunni fylgir þemað óbeina and- laginu. Obeina andlagið sem er í þágufalli hefur merkingarlega stöðu viðtakandans (eða þiggjandans) eins og við er að búast. Rökliðurinn er því mark. Markið er hins vegar frumlag í nefnifalli í þeirri síðari. Það er ekki aðeins þemað sem kemur fyrir sem rökliður í báðum setningunum í (2) heldur gerir markið það líka. En ólíkt þemanu, sem er beint andlag í báðum dæmunum, gegnir markið mismunandi setn- ingarlegum hlutverkum. Sé gerandi í setningunni, eins og í fyrra dæm- mu, þá kemur markið fram sem óbeint andlag. Sé enginn gerandi í setningunni er markið frumlag.6 I framhaldi af því sem hér hefur verið sagt um dæmin með leigja er eðlilegt að spurt sé hvort um eina sögn eða tvær samhljóða sagnir sé að ræða. Enda þótt hér sé ekkert svar einhlítt verður ekki séð að sér- stök þörf sé á að greina leigja sem tvær sagnir enda beygingin alltaf ein og hin sama. í þessu sambandi má minna á að samkvæmt sumum viðmiðunum a.m.k. er mjög eðlilegt að líta svo á að merkingarhlut- verk rökliða með tiltekinni sögn séu ekki alltaf hin sömu. í ljósi þess að þau eru ekki endilega skyldubundin heldur háð setningafræðilegu umhverfi er eðlilegt að þau geti breyst.7 Hér þarf einnig að hafa í huga að yfirleitt er gert ráð fyrir ákveðnu sdgveldi (e. hierarchy) merkingarhlutverka með tilliti til þess hvaða 5 Deila má um það hvort vænlegra sé að greina beina andlagið hér sem þema eða þol- ^nda (e. patient). Það skiptir þó litlu eða engu máli og verður fyrmefnda leiðin valin. 6 Athyglisvert er að skoða tengsl gerandans, marksins og upptakanna. í (2b) er forsetningarliður sem táknar upptök en sé gerandi í setningunni, og markið þá í setn- 'ngarlegu hlutverki óbeins andlags eins og í (2a), er ekki hægt að hafa upptök líka. Um ýmislegt þessu tengt má m.a. lesa hjá Maling (2001:430-433), en auk dæma úr tslensku nefnir hún til dæmi úr ensku og þýsku. Dæmi um fyrirbæri af þessu tagi eru t.d. víða rædd í bók Jackendoffs (1990), t.d. 1 umfjöllun hans um ensku sögnina walk (bls. 259). Þar greinir hann frumlagið ýmist sem geranda (e. actor) eða þema (e. theme), allt eftir umhverfmu.
Side 1
Side 2
Side 3
Side 4
Side 5
Side 6
Side 7
Side 8
Side 9
Side 10
Side 11
Side 12
Side 13
Side 14
Side 15
Side 16
Side 17
Side 18
Side 19
Side 20
Side 21
Side 22
Side 23
Side 24
Side 25
Side 26
Side 27
Side 28
Side 29
Side 30
Side 31
Side 32
Side 33
Side 34
Side 35
Side 36
Side 37
Side 38
Side 39
Side 40
Side 41
Side 42
Side 43
Side 44
Side 45
Side 46
Side 47
Side 48
Side 49
Side 50
Side 51
Side 52
Side 53
Side 54
Side 55
Side 56
Side 57
Side 58
Side 59
Side 60
Side 61
Side 62
Side 63
Side 64
Side 65
Side 66
Side 67
Side 68
Side 69
Side 70
Side 71
Side 72
Side 73
Side 74
Side 75
Side 76
Side 77
Side 78
Side 79
Side 80
Side 81
Side 82
Side 83
Side 84
Side 85
Side 86
Side 87
Side 88
Side 89
Side 90
Side 91
Side 92
Side 93
Side 94
Side 95
Side 96
Side 97
Side 98
Side 99
Side 100
Side 101
Side 102
Side 103
Side 104
Side 105
Side 106
Side 107
Side 108
Side 109
Side 110
Side 111
Side 112
Side 113
Side 114
Side 115
Side 116
Side 117
Side 118
Side 119
Side 120
Side 121
Side 122
Side 123
Side 124
Side 125
Side 126
Side 127
Side 128
Side 129
Side 130
Side 131
Side 132
Side 133
Side 134
Side 135
Side 136
Side 137
Side 138
Side 139
Side 140
Side 141
Side 142
Side 143
Side 144
Side 145
Side 146
Side 147
Side 148
Side 149
Side 150
Side 151
Side 152
Side 153
Side 154
Side 155
Side 156
Side 157
Side 158
Side 159
Side 160
Side 161
Side 162
Side 163
Side 164
Side 165
Side 166
Side 167
Side 168
Side 169
Side 170
Side 171
Side 172
Side 173
Side 174
Side 175
Side 176
Side 177
Side 178
Side 179
Side 180
Side 181
Side 182
Side 183
Side 184
Side 185
Side 186
Side 187
Side 188
Side 189
Side 190
Side 191
Side 192
Side 193
Side 194
Side 195
Side 196

x

Íslenskt mál og almenn málfræði

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Íslenskt mál og almenn málfræði
https://timarit.is/publication/832

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.