Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2005, Blaðsíða 10

8
Jón G. Friðjónsson
við sýna fram á að breytingamar séu afleiðing kerfisþvingunar (e.
drag-chain change) og því sé nauðsynlegt að skoða allt kerfið en ekki
einstök dæmi til að fá yfírsýn yfir breytingar af þessum toga.
Notkun forsetninga í islensku sem vísa til staðar í rúmi (staðartákn-
un) eða tíma (tímatáknun) er býsna margslungin en eins og leitast
verður við að sýna hér á eftir fléttast þessir þættir saman með kerfis-
bundnum hætti. Áður en komið verður að kerfinu sjálfu og breyting-
um sem hafa orðið á því er nauðsynlegt að gera grein fyrir nokkrum
atriðum er varða forsetningar í íslensku, einkum merkingu þeirra og
notkun.
2. Merking forsetninga
2.1 Inngangur
Merking forsetninga hefur löngum þótt afslepp og átaksill og hefur
mörgum þótt munurinn á milli eigin merkingar þeirra og afstæðrar
merkingar (e. relational meaning) ekki svo skýr sem skyldi. Um þetta
má víða ffæðast, sjá t.d. Cuyckens 1997:63 og Zwarts 1997:9 o.áfr.
Enn ffemur er það mismunandi hvort þeir sem fást við forsetningar
telji samhengismerkingu (e. contextual information) hluta af merk-
ingu forsetninga eða ekki.3 Hér verður gert ráð fýrir að fjórir þættir
ráði mestu um merkingu forsetninga. í fyrsta lagi er um að ræða eig-
in merkingu eða orðabókarmerkingu þeirra. í öðru lagi geta margar
forsetningar í íslensku ýmist vísað til hreyflngar (hvert/hvaðan) (að
staðnum, á staðinn eða af staðnum), dvalar/kyrrstöðu (hvar) (á
staðnum, í staðnum, undir staðnum, yfir staðnum) eða stefnu (til stað-
ar eða frá stað). Þessir þættir vísa fremur til hlutverks (e. funktion; þ.
Funktiori) en merkingar og hér verður því vísað til þeirra sem hlut-
verksmerkingar. í þriðja lagi getur verið um það að ræða sem nefna
má orðfræðilega merkingu forsetninga. Þá myndar forsetningin eina
heild ásamt því orði sem hún stendur með og samanlögð merking ein-
stakra liða er önnur en heildarmerkingin (ganga frá e-u (frágangur)).
3 Um þetta segir Barbara Wege (1991:276): „It is assumed here that prepositions
have a context-independent meaning represented in the mental lexicon as their lexical
meaning."