Vera - 01.08.1997, Blaðsíða 21

Ottó Sverrisson
frá Ábyrgum feðrum
Um þesar mundir er aðhlynning,
menntun og uppeldi barna efst á
baugi í þjóðmálaumræðunni. Um
langa hríð hafa Islendingar sofið værum
Þyrnirósarsvefni þegar þessi þýðingar-
miklu málefni hefur borið á góma. Upp-
ljóstrarnir um kynferðislegan óþokka-
skap, laka frammistöðu í skóla og nú upp
á síðkastið meint harðræði gegn börnum
á uppeldis- og meðferðarstofnunum virð-
ist um síðir hafa raskað hinum væra
blundi landans. Skýrsla dómsmálaráðu-
neytis um ofbeldi á íslenskum heimilum
veldur andvökum. Nú má íslensku þjóð-
inni vera ljóst að í þessum efnum sem
fleirum kippir okkur í kyn nágranna-
þjóða. Ein tegund ofbeldis hverfur þó æði
oft í skuggann en það er ofbeldi mæðra og
stjórnsýslunnar gagnvart feðrum og börn-
um - hið „týnda“ ofbeldi.
í kvennabáráttunni hér á landi hefur
hið lagalega misrétti gegn feðrum, með til-
liti til forsjár barna og umgengni við þau,
sjaldan borið á góma. Raunar er það svo
á rétti
feðra?
að misrétti þetta var fyrst numið úr lögum
fyrir örfáum árum. En því miður sér þess
varla stað í stjórnsýslunni ennþá. Og eigi
heldur hafa kvenfrelsissinnar á íslandi
viljað í alvöru ljá máls á eindregnum
stuðningi við feður og börn í þessu efni.
En víkjum þá að stjórnsýslunni. Flestir
foreldrar ráða forsjá barna sinna til lykta í
samkomulagi hjá sýslumanni við skilnað
eða sambúðarslit. Um 6% feðra hlýtur for-
sjána en 94% mæðra. I stjórnsýslunni er
þetta oft og tíðum talið gefa til kynna ein-
lægan vilja feðra. En samkvæmt íslenskum
og erlendum rannsóknum fer því víðs
fjarri. Meirihluti forsjárlausra feðra er
sáróánægður með útfærslu umgengnisrétt-
arins. Sú skýring, sem undirritaður vill
benda á og telur að eigi við í flestum tilvik-
um, er að annað tveggja séu væntingar til
feðra í þessa veru svo sterkar hjá barns-
móður og stjórnsýslunni að þeir telji sig til-
neydda að láta í minni pokann, eða að þeir
séu ennþá fórnarlömþ síns eigin gamla
karlhlutverks, þ.e.a.s. að það að vernda,
verja og afla sé uppeldinu mikilvægara.
Samningsstaða feðra er því miklu lakari.
Sæki feður í sig veðrið og krefjist forsjár
barna sinna fyrir dómstóli eða í dóms-
málaráðuneyti, er útlitið ekki sérlega bjart.
I um 20% tilvika geta þeir búist við að
hljóta náð fyrir augum dóms eða yfir-
valda, en ekki helmingur þeirra, væru lík-
ur þær sömu. Trúi menn því á annað borð
að feður séu metnir að verðleikum jafnt og
Álitamál
mæður, er hér augljóst óréttlæti og lög-
leysa á ferðinni.
í nýlegu dæmi var umgengnisréttarúr-
skurður sifjadeildarinnar í Reykjavík
kærður til dómsmálaráðuneytis, eftir
fjögurra mánaða afgreiðslubið. Á skrif-
andi stundu hefur umrædd kæra verið hart
nær fimm mánuði til umfjöllunar í ráðu-
neytinu. Slík biðstaða er afar óheppileg og
jafnvel skaðleg sambandi föðurs og barns.
Alvarleg umgengnisréttar-
brot mæðra
Tólfunum kastar þó þegar umgengnisrétt-
arbrot mæðra gegn feðrum og börnum
þeirra eru skoðuð. Þau eru því rniður ekki
fátíð og mörg þeirra alvarleg. Viðurlög
við umgengnisréttarbrotum eru máttlítil,
þannig að mæðrum lýðst jafnvel hið
skelfilegasta ofbeldi af þessu tagi. Ný-
genginn hæstaréttardómur gefur vísbend-
ingar. Þar var móður er brotið hafði um-
gengnisrétt á barni og föður árum saman
og var orðin gjaldþrota sökum sekta,
dærnd áframhaldandi forsjá barna sinna.
Greinarhöfundur á mörg áþekk dæmi í
fórum sínum. I þessu sambandi virkar það
grátbroslegt að íslenskir embættismenn
og alþýða manna skuli setja sig á háan
hest gagnvart Tyrkjum. Islenska kerfið
virðist á engan hátt betur í stakk búið en
það tyrkneska til að koma lögum yfir of-
beldisfull forsjárforeldri, sem oftast eru
mæður. Því eru feður einnig að þessu leyti
ójafnir mæðrum fyrir lögum.
Að svo komnu máli er rétt að benda
ykkur, lesendur góðir, á niðurstöður rann-
sókna sem í veigamiklum greinum eru til-
tölulega samhljóma:
Feður eru engu síður færir en mæður um
að axla uppeldislega ábyrgð á afkvæmum
sínum og eru kornabörn þar ekki undan-
skilin. Vísbendingar sýna meira að segja að
þeirn fari það heldur betur úr hendi en
mæðrunum. Börnum sem ekki alast upp í
nánu sambandi við feður sína er hættara
við röskun í manngerðarþroska. Einkum á
það við urn kynþroskann. Islensk börn eru
sorglega oft í ógnvænlegu „karla- og föð-
ursvelti.“ Á leikskólum og í neðstu bekkj-
um grunnskóla einkanlega, nema börn nær
einvörðungu við hné kvenna. Það gefur
auga leið að slíkt er afar óheppilegt ungum
börnum af báðum kynjum.
Oftast er meiri friður um börn er búa
hjá feðrum sínum. Þau hafa sömuleiðis
meiri tengsl við ættingja umgengnisfor-
eldrisins. Það stuðlar að betra jafnvægi og
heilsufari.
Einstæðir feður eru oftar heldur betur
efnum búnir en mæður í sömu stöðu. Það
er vissulega samfélagsbundið óréttlæti,
sem kippa þarf í liðinn hið fyrsta. En það
er engu að síður staðreynd. Betri efni geta
gefið fyrirheit unt betri þroskaskilyrði.
Ennfremur eru einstæðir feður yfirleitt í
betra andlegu jafnvægi en mæður í sömu
stöðu. Að þessu sögðu skýtur það því
óneitanlega skökku við að einstæðum
feðrum á íslandi skuli fækka, meðan þeim
fjölgar í Bandaríkjunum, einkum feðrum
yngstu barnanna.
Efla þarf þekkingu og
hæfni sýslumannsembætta
Að mínum dómi er rík þörf úrbóta í þess-
um málaflokki. Stjórnsýsluna þarf að ein-
falda til rnuna og jafnvel einskorða við eitt
stjórnsýslustig (sýslumenn). Ennfremur
þarf að stór efla þekkingu og hæfni sýslu-
mannsembættanna til að takast á við svo
viðkvæm og örlagarík mál.
Mikilvægt er að innleiða lagaskyldu um
ráðgjöf og sáttaumleitan. Alla lausa þræði
við skilnað þarf að hnýta samtímis. Takist
stjórnsýslunni ekki að sætta foreldra, ber
dómstóli að taka við. Skýra þarf í lögum
(fremur en reglugerð) grundvallarhugtök
eins og þörf og rétt barns og jafnrétti for-
eldra. Löggjafinn þarf einnig að skýra
hugtakið „stigbundin uppeldishæfni.11
Eins og sagan hefur margsinnis leitt í
ljós er úrskurðarvald barnaverndarnefnda
óheppilegt, einkum fyrir þær sakir að
þeim er einnig ætlað að veita ráðgjöf þeim
hinum sömu foreldrum og þær kunna síð-
ar að beita valdi. Að sönnu er það með
öllu óþolandi fyrir starfsmenn og skjól-
stæðinga. Því er það, að sá er hér heldur á
penna leggur til að úrskurðarvald barna-
verndarnefnda verði afnumið. Barna-
verndarráð yrði þá einnig óþarft.
Ymsum breytinguin má hrinda í fram-
kvæmd nú þegar. Fækka ber konum, sem
um þessi mál fjalla í stjórnsýslunni.
„Kvennaherdeildina“, þ.e.a.s. sifjadeild
Sýslumanns í Reykjavík og samsvarandi
„kvennadeild“ í dómsmálaráðuneytinu,
þarf að endurskipuleggja og fjölga körlum.
Sörnu örlög þyrfti kvennanefndin að hljóta
sem situr við að endurskoða barnalögin.
Gagnrýnin sjálfsskoðun í stjórnsýslu og
réttarkerfi er að öðru leyti brýn nauðsyn.
Og síðast en ekki síst. Kvenfrelsishreyf-
ingin, sent ég álít vera eiginlegan samherja,
mætti opna augun fyrir þessu „gleymda"
misrétti gegn feðrurn og börnum og rétta
hjálparhönd, þó ekki væri nema fyrir þær
sakir að aukinn fjöldi forsjárfeðra stuðlar
vafalítið að fjölgun atvinnutækifæra
handa konum og jöfnun launa.
v ra 2i