Tímarit Verkfræðingafélags Íslands - 01.12.1963, Blaðsíða 5

TlMARIT VFl 1963
99
væri eina færa leiðin til þess að tryggja nægilega mikið af
eins ódýrri orku og þörf væri á til framleiðslunnar. Að
loknum þessum athugunum lagði Bjarni Ásgeirsson, sem
þá var orðinn atvinnumálaráðherra, fram frumvarp á
Alþingi 1947 um heimild fyrir rikisstjórnina til að reisa
áburðarverksmiðju, er gæti bundið 2500 tonn á ári af
köfnunarefni í ábuiði. Frumvarpið fékk hins vegar ekki
afgreiðslu á þvi þingi. Unnið var að frekari athugunum
á málinu á vegum atvinnumálaráðuneytisins á árinu
1948, og önnuðust þær athuganir verkfræðingarnir
Jóhannes Bjarnason, Björn Jóhannesson og Ásgeir
Þorsteinsson. Á Alþingi 1948 kom frumvarpið enn fram
frá atvinnumálaráðherra, og var nú gert ráð fyrir að
verksmiðjan gæti bundið allt að 7500 tonn á ári af köfn-
unarefni. Þetta frumvarp náði fram að ganga, með þvi
að vorið 1949 voru samþykkt lög um áburðarverksmiðju,
sem heimiluðu ríkisstjórninni að láta reisa verksmiðju,
er gæti bundið allt að 10 000 tonn á ári af köfnunar-
efni í áburði. Jafnframt var í lögunum heimild fyrir
rikisstjórnina til að láta stofna hlutafélag um verk-
smiðjuna, ef tilteknum skilyrðum væri fullnægt. Á þessu
sama þingi var fyrsta stjórn verksmiðjunnar kosin, og
skipuðu hana þeir Steingrímur Steinþórsson, er var
formaður stjórnarinnar, Jón Jónsson og Pétur Gunnars-
son.
Næst gerðist það markverðasta í sambandi við þetta
mál, að árið 1950 fékkst loforð frá Marshall-stofnuninni
bandarísku um aðstoð við byggingu áburðarverksmiðju,
og er óhætt að fullyrða, að með því hafi endanlega verið
tryggt, að áburðarverksmiðja yrði reist á Islandi. Sótt
hafði verið um aðstoð frá Marshall-stofnuninni árið 1949,
og að undangengnum allmiklum málarekstri og útskýr-
ingum fékkst loforð um aðstoðina í árslok 1950. Að
málinu unnu aðallega sendiherrar Islands í París og
Washington, svo og Vilhjálmur Þór, er var sérstakur
erindreki ríkisstjórnarinnar í málinu.
Árið 1951 varð sú breyting á högum fyrirtækisins, að
stofnað var hlutafélag um verksmiðjuna samkvæmt
heimild þar um í verksmiðjulögunum, sem áður getur. 1
þvi hlutafélagi á ríkissjóður 60% hlutafjárins, en ein-
staklingar og samtök þeirra afganginn. Um leið og þessi
breyting var gerð, var sett yfir fyrirtækið fimm manna
stjórn, og voru í hana kosnir þessir menn: Vilhjálmur
Þór, er skipaður var formaður stjói'narinnar, Jón Jóns-
son, Pétur Gunnarsson, Ingólfur Jónsson og Jón Ivars-
son, og hafa þessir menn allii' setið í stjórn fyrirtækisins
síðan að undanskildum Jóni Jónssyni, en hann hvarf úr
stjórninni 1955, og kom i hans stað Kjartan Ólafsson.
Árið 1952 var hafizt handa um byggingarframkvæmd-
ir við verksmiðjuna, og var fundinn staður fyrir hana í
Gufunesi við Reykjavík. Samið var við bandaríska verk-
fræðinga, Charles O. Brown og firmað Singmaster
& Breyer, um verkfræðiþjónustu vegna tækja og véla
verksmiðjunnar. Byggingar teiknaði Halldór H. Jóns-
son, en Almenna byggingafélagið h.f. annaðist útreikn-
ing þeirra.
Hinn 7. marz 1954 rann svo upp sá merkilegi dagur, er
fyrsti áburðurinn var sekkjaður, og voru þá liðnir 22
mánuðir síðan byggingaframkvæmdir hófust, en 19 ár,
síðan fyrsta áætlun um áburðarverksmiðju á íslandi var
samin.
Áburöarvinnslan í Gufunesi.
Helztu atriðin í undirbúningi að áburðarframleiðslu á
Islandi hafa nú verið rakin. Er þá komið að því að skýra
frá því, á hvern hátt köfnunarefnisáburður er framleidd-
ur í verksmiðjunni í Gufunesi.
1 stuttu máli má segja, að framleiðsla áburðarins fari
fram í fimm stigum, og er því um fimm mismunandi
verksmiðjur eða sjálfstæðar verksmiðjudeildir að ræða
á verksmiðjusvæðinu. Þessar verksmiðjur eru:
I fyrsta lagi vatnsefnisverksmiðja, en þar er
framleitt vatnsefni úr vatni. Er það gert með því að
kljúfa vatnið í frumefni sín, vatnsefni og súrefni
og nota til þess raforku.
I ööru lagi köfnunarefnisverksmiðja, en þar er
framleitt köfnunarefni úr andrúmsloftinu. Er það
gert með þvi að skilja köfnunarefnið úr fljótandi
lofti með eimingu.
í þriðja lagi ammoníakverksmiðja, þar sem
ammoníak er framleitt með því að leiða blöndu af
vatnsefni og köfnunarefni inn í sérstakan ofn, og
sameinast þau þá í ammoníak.
1 fjórða lagi saltpéturssýruverksmiðja, þar sem
framleidd er saltpéturssýra úr ammoníaki, lofti og
vatni.
Og í fimmta lagi saltpétursverksmiðja, þar sem
framleitt er ammoníum nítrat með því að leiða sam-
an ammoníak og saltpéturssýru, og er þá áburður-
inn fenginn.
V atnsefnisframleiðslan.
Framleiðsla hinn mismunandi efna, sem nú hafa verið
talin, verður nú nánar útskýrð, og er þá fyrst fram-
leiðsla vatnsefnis og vatnsefnisverksmiðjan.
Vatnsefnið er, eins og áður segir, framleitt úr vatni
með raforku. Heitir sú aðferð á íslenzku rafgreining
vatns, og er talað um að rafgreina vatn í vatnsefni og
súrefni. Þetta er gert með því að leiða jafnstraum gegn-
um sterka vatnsupplausn af kalíum-hydroxíði í þar til
gerðum tækjum, og klofnar þá vatnið í vatnsefni og
súrefni. Tæki þau, sem hér um ræðir og nefnd hafa
verið vatnsefnissellur eða einfaldlega sellur á íslenzku,
eru þannig úr garði gerð, að sérstaklega lagaðar plötur, er
mynda jákvæð og neikvæð skaut, eru á kafi í 28% kalí-
umhydroxið upplausn í stálgeymum. Milli skautanna er
komið fyrir skilvegg úr asbestdúk. Þegar jafnstraumi
er hleypt á skautin, klofnar vatnið í vatns-kalíum-
hydroxíðblöndunni í vatnsefni og súrefni, og kemur
vatnsefnið fram við neikvæðu skautin, en súrefnið við
þau jákvæðu. 1 stað þess vatns, sem þannig eyðist
stöðugt úr upplausninni, er jafnóðum bætt við nýju
vatni. Það vatn verður að vera mjög hreint, þ.e. ekki
innihalda nein uppleyst efni eins og allt vatn meira og
minna gerir, og er það því hreinsað vandlega og hinum
uppleystu efnum náð burtu með svonefndum jónaskiptum.
Vatnsefnið og súrefnið eru bæði lofttegundii' við
venjulegan þrýsting og hitastig og losna sem slík úr
upplausninni. Að öllu jöfnu eru þau mjög hrein, þegar
þau koma frá tækjunum eða um 99,5%. Þannig er vatns-
efnið nálega 99,5% með um 0,5% súrefnisinnihaldi.
Við rafgreininguna hitna vatnsefnissellurnar allmikið
og mundu ná suðumarki vatns, væru þær ekki kældar
með vatni. Hins vegar er nauðsynlegt að halda þeim
um 75 °C heitum vegna þess, að þá er nýtni rafgreining-
arinnar bezt. Vatnsefnið er því heitt, er það kemur frá
sellunum, og auk þess mettað af upplausn úr þeim. Er
það því kælt niður og eftir kælinguna dælt út í geymi
og geymt þar, unz not eru fyrir það til framleiðslu
ammoniaks. Súrefnið aftur á móti er ekki nýtt og því
sleppt út í andrúmsloftið að lokinni kælingu.