Freyr - 01.09.1954, Blaðsíða 12

264
FRE YR
hefir skapazt af því, að sums staðar nefn-
ast veturgamlar ær gimbrar. í Skaftafells-
sýslu var það óþekkt. Þar greindist þetta
svo:
Gimbur hét ærefni frá fæðingu til út-
mánaða (góu, einmánaðar).
Gemsi hét það (sjaldnar gemlingur) frá
vordögum til hausts. Gilti þetta heiti um
hvort kyn fyrir sig og sameiginlega, en að-
greint nánar ef þurfa þótti sérstaklega:
gemsagimbur — gemsahrútur.
Tvævetla var ærin nefnd, eftir að hafa
lifað tvo vetur og lamb hennar þá kallað
tvævetlulamb.
Ef gimbur átti lamb ársgömul, nefndist
það gimbrarlamb, og ætti gimbrarlambs-
gimbur (ársgömul) lamb, hét það gimbrar-
lambslamb (gimbrarlambsgimbur — gimbr-
arlambshrútur). Óþekkt voru með öllu
nöfnin: lambgimbur og lambgimbrarlamb
og virtust enda óþörf.
Mér þykir að lokum ástæða til að rengja
nokkuð þá orðabókarskýringu, að gemsi sé
gælunafn á gemlingi. Aldrei þekkti ég það
svo með farið í Skaftafellssýslu. Mér virð-
ist jafnvel, sem gemsi sé rökréttara heiti en
gemlingur, sem ætla verður að dregið sé
af gamall. Gemsi aftur á móti er dregið af
gems, sem merkir fjör, kátína, gleðilæti eða
þess háttar. Ber það vel heim við háttu
kindarinnar á því aldursskeiði, er hún fær
heitið gemsi. Á hausti, þá grös eru sölnuð,
verður lambið daufgert, en eftir nokkurra
vikna húsvist og eldi færist í það fjör og
það bregður á leik með hoppi og lætur í
Ijós lífsgleðina með ýmsum tilburðum. Þess
vegna er það ekki að ástæðulausu, að aldrei
er talað um gemsalamb, því að gimbur, sem
gengur með lambi, leikur sér ekki á útmán-
uðum og sízt með ekki ríkulegra eldi en
venjulegt var í gamla daga.
Margar orðabókarskýringar stangast við
skilning hins óupplýsta manns, sem farið
hefir á mis við bókvitið, en kann þó að ger-
þekkja til verknaðarins, er ætla má, að
heitin séu dregin af. En lítið kveður að því,
að leikmenn séu kvaddir til athugunar á
þessu sviði, með fullri virðingu sagt fyrir
hinum lærðu málfræðingum, sem skylt er
að hafi síðasta orðið um ágreining í þessu
efni.
Þórarinn Helgason.
III.
í tölubl. Freys nr. 7—9 berð þú fram
spurningu til lesendanna um það, hvernig
nöfnin gimbur o. s. frv. séu notuð, eða
menn hafi vanizt merkingu þeirra. Langar
mig nú til að svara þessu fyrir mitt leyti.
„Gimbur“ og „gimbrarlamb“ hefi ég van-
ist að notuö séu jöfnum höndum frá fæð-
ingu og til þess, er gimbrin fær gemlings-
nafn. — „Lambgimbur“, sú gimbur, sem
fæðir af sér lamb, þegar hún er eins árs
gömul, og „lambgimbrarlamb“ kallast lamb
slíkrar gimbrar, og getur það fylgt slíku
lambi fram á fullorðinsaldur, — hún, þ. e.
ærin, var lambgimbrarlamb, og á sama hátt
sé það hrútur, er kemst til aldurs. „Geml-
ingur“ er sameiginlegt nafn fyrir allar teg-
undirnar, gimbrar, hrúta og geldinga, og fá
það nafn á fyrsta árinu, þegar góa gengur
í garð, fram til þorraloka heita þau lömb,
en frá því með góu og fram á rúningu
gemlingar. Haustið eftir, þegar þau eru 1 y2
árs, hefi ég vanizt að þau væru nefndar
veturgamlar, gimbrar, hrútar, sauðir. — Á
Vestfjörðum hefi ég sums staðar heyrt not-
aö „gelmingur“, en hvort það er afbökun
eða fyrnska, get ég ekki sagt um. Líka hefi
ég heyrt, að þar væri notað orðið „tros“ um
geldfé yfirleitt, eða sameiginlega, en engan
hefi ég samt þekkt, sem notaði þetta orð
um kindur, en ég hefi vanizt, að merking
„tros“ væri soðfiskur, þó hvorki þorskur né
ýsa, heldur steinbítur, keila o. s. frv., en nú
er ég líklega kominn helzt til langt frá efn-
inu.
Konráð Sigurðsson.