Freyr - 01.12.1984, Blaðsíða 22

sæknar örverur (geislasveppir og
bakteríur) eða öllu heldur gró
þeirra. Meginuppspretta vækis í
heymyglu er gró hitasækinnar
bakteríu, micropolyspora faeni
(faenum, lat. = hey)l8).
Heymæði er nú skilgreind sem
„ofnæmissjúkdómur af völdum
þess að næmur einstaklingur
andar að sér vækismenguðu
lofti“(9). Bráðaofnæmiseinkenni
tengd gegningum þekkja allir til
sveita, annað hvort af eigin raun
eða hjá sveitungum. Þau lýsa sér
fyrst og fremst frá augum og efri
loftvegum, s. s. kláði í augum og
táraflóð, nefrennsli, stíflur og
hnerrar eða hósti og jafnvel kaf-
mæðiköst (asthma). Þessi ein-
kenni byrja eins og framan greinir
skömmu eftir að komið er inn í
peningahús eða hlöðu og réna
oftast milli mála. Tilhneiging til
bráðaofnæmis er arfgeng hjá um
10 af hundraði fólks. Ofnæmislyf
verka oft vel á bráðaofnæmi, sem
er það sem í daglegu tali sveita-
fólks nefnist einu nafni heyveiki.
Þessi tegund ofnæmis veldur ekki
varanlegum vefjaskemmdum og
er því ekki hættuleg að sama skapi
sem síðofnæmi. Auk þess eldist
þetta gjarnan af fólki.
Heymæði (það sem Bjarni Páls-
son kallaði heysótt) er læknis-
fræðilega heitið á síðofnæmis-
einkennum frá lungum ásamt
meðfylgjandi almennum einkenn-
um. Síðofnæmissvörun veldur
bólgu í háræðum og vefjaskemmd-
um, sem geta orðið varanlegar við
endurtekin áreiti. Meðferð við
síðofnæmi er engin til, sem að
gagni kemur. Stundum eru þó
gefnir barksterar við bráðum ein-
kennum, en ekki hefur tekist að
sýna fram á að það skipti sköpum
um framvindu sjúkdóms.
Síðofnæmiseinkennum(J) af hey-
ryki má skipta í þrjú stig: 1. stig:
Einstök snögg veikindi. 2. stig:
Hægfara, langdreginn lasleiki og
3. stig: Varanlegar lungna-
skemmdir með vaxandi lungna- og
hjartabilun, sem dregur sjúkling
til dauða.
Einkenni 1. stigs eru verulega
rakin til vinnu í miklu ryki í
skamman tíma. Viðkomandi fær
köldu og hita að kvöldi vinnudags
eða fyrripart nætur. Hann er
slappur og meðtekinn, en hiti þó
sjaldnast hærri en 37,8°—38,5°
(þó um og yfir 40° eftir mjög
þykkt kóf, t. d. eftir vinnu við að
hagræða blásarastút í hlöðu). Hit-
anum fylgir ertandi hósti með
smávegis gulleitum uppgangi, sem
í þyngri tilfellum er greinilega
blóðlitaður. Oft hafa sjúklingar
undarlega þrálátan verk framan í
enni og mikið lystarleysi, stundum
með ógleði. Hiti fellur eftir 2—3
daga og jafnframt léttir sjúklingn-
um fyrir brjósti og eftir enn
nokkra daga batnar höfuðverkur-
inn og lystin glæðist. Það sem
læknir finnur við skoðun er venju-
lega nauðalítið og í engu samræmi
við líðan sjúklings, sem jafnar sig
á nokkrum dögum. Margir leita
alls ekki læknis og jafnvel þótt
þeir geri svo er þetta oftar en ekki
talið kvefvella eða flensa og sjúkl-
ingur skoðaður aðeins í einu slíku
kasti.
2. stigið er mun algengara. Það
stafar af langdvölum í lítilli væk-
ismengun. Á þessu stigi leita flest-
ir einhvern tíma læknis, og þá
gjarnan í okt./nóv. eða mars/apríl.
Oft telur sjúklingur sig hafa fengið
P„flensu“, sem ekki vill jafna sig,
2—3 vikum áður og kvartar um
þyngsli eða „þela“ fyrir brjósti
með þurru hóstakjölti. Upp-
gangur er óverulegur og þá graft-
arkennt slím. Þessu fylgir oft
núkið slen, þreyta, lystarleysi og
sjúklingur leggur af. Þá fylgir
þessu stundum gigt yfir lendar og
ýmsir kvarta um máttleysi í lær-
vöðvum. Sumir fá óeðlilegan
kvíða og svefntruflanir. Aðspurðir
kannast margir við að hrollur sé í
þeim á kvöldin eftir gegningar og
oft hefur viðkomandi verið að
gefa léleg hey undanfarið.
Um 1. og 2. stig er það að segja,
að einkenni hverfa og sjúklingar
verða alheilbrigðir ef þeir geta
forðast væki (heyryk). 2. stigs ein-
kenni hverfa á 4—8 vikum, en
breytingar á lungnamyndum (sem
á öðru stigi eru einkennandi) á
3—4 mán. Ef viðkomandi forðast
ekki heyryk endurtekur sama
sagan sig oft vetur eftir vetur er á
ævina líður.
Rannsóknir fara nú fram er-
lendis á langtímaáhrifum síðof-
næmisvækja á lungu þeirra, sem
fyrir slíkri mengun verða að stað-
aldri. Ljóst er að viðbrögð hvers
og eins eru mjög mismunandi,
þannig að ekki er unnt að spá um
forlög neins sem ekki hefur tök á
að forðast þannig andrúmsloft.
Ljóst er það eitt, að hvers konar
rykmengun á vinnustað getur
valdið varanlegum og sívaxandi
lungnaskemmdum, sem á lokas-
tigi valda lungna- og hjartabilun,
sem að lokum dregur sjúkling til
dauða. Er þá alveg sneitt hjá þeim
óþægindum sem sífelld ofnæmi-
svirkni veldur með almennum ein-
kennum sem fyrr er lýst.
Ekki verður nógsamlega brýnt
fyrir þeim sem hlut eiga að máli,
að samhengi einkenna 1. og 2.
stigs við gegningar fer oft framhjá
bæði lækni og sjúklingi, einkum
þó væg 2. stigs einkenni, enda má
margur bóndinn þreyja marga gó-
una og útmánuðinn undirlagður af
Psleni og þreytu, gigt og kröm, en
síðofnæmi geta allir fengið, sem fá
nægilega mikla eða ianga væk-
issnertingu (sbr. hita, „lungna-
bólgu" eftir vinnu við heyblástur í
hlöðu).
Með blóðrannsókn, slíkri sem
áður er minnst á, má finna mót-
efni í blóði gegn síðofnæmisvækj-
um. Mótefni gefa til kynna að
viðkomandi hafi andað að sér
(nægilega miklum skammti af)
vækismenguðu lofti og að hann
gæti verið næmur, en er ekki sönn-
un þess, að hann hafi síðofnæmi.
Á sama hátt er ekki unnt að
útiloka síðofnæmi, enda þótt mót-
efni finnist ekki, þar eð væki gæti
verið annað en það sem prófað er
fyrir. Algengi slíkra mótefna í
blóði rannsakaðra sýnir út-
breyðslu vækis í umhverfinu. Er-
942 — FREYR