Freyr - 15.09.2000, Blaðsíða 35

Land í tötrum
skrýðist aftur gróðri
Um eyðingaröfiin
Engum blandast nú hugur um að
gróið land á Islandi er langt frá því
svo mikið eða í því ástandi sem það
gæti best verið.
Gróðurfarið endurspeglar allt í
senn, áhrif meira en ellefu alda bú-
setu, breytilegs veðurfars, mikilla
harðinda á löngum öldum, en betri
tíða á milli, og ekki síst ber það í
stórum landshlutum menjar, land-
mótunaraflanna miklu, eldgosa og
jökla. Samverkan „elds og ísa“, hin
ægilegu jökulhlaup, sem einkum
hafa bitnað á landi með Suður-
ströndinni nær allri, einkum austan
Þjórsár, hefur tvímælalaust verið
lang hraðvirkast og stórtækast við
að færa í kaf gróður eða beinlínis
svipta gróðurþekju af landinu. En
ekki þurfti eldsumbrot til, jökulám-
ar smáar sem stórar réðu á meðan
þær voru enn allar óbeislaðar yfir
ótrúlegum eyðingarmætti. Þær voru
síbreytilegar eftir því sem jöklar
gengu fram eða hopuðu, að þeim
verður vikið síðar.
Hér hefur ekki verið vikið að
uppblæstri lands, sem var á sumum
öldum geigvænlegur og er enn á
ákveðnum svæðum. Því megum við
allra síst gleyma eða afneita.
í allra stærstu dráttum er upp-
blástur - áfok sands á gróðurlendi
og beint vindrof jarðvegs og gróð-
urs bundið við móbergssvæði
landsins - hinn eldvirka hluta þess.
Hér er einkum um að ræða upp-
blástursgeira sem ganga niður til
byggða frá miðhálendi landsins en
þar ráða jöklamir einnig rikjum -
frá þeim bera jökulámar ár og síð
leir og sand. Við upptök flæða þær
um sand- og aurflæmi sem ýmist
stækka eða minnka eftir því hvort
gengur á jöklana eða þeir skríða
fram. Þama er ótæmandi uppspretta
sands sem smám saman skríður svo
niður yfir gróðurlendin ef þau eru
þá ekki þegar eydd og orpin sandi.
Undir þessa grófu lýsingu má
heimfæra langflest af þeim
alvarlegu gróðureyðingarvanda-
málum (uppblástur og áfok) sem
enn er glímt við af Landgræðslu
ríkisins og fjölmörgum bændum í
samvinnu við hana.
Þáttur búsetunnar
En hver er þá þáttur búsetunnar -
mannsins? Hvað um eyðingu skóg-
anna og þar af leiðandi skjólleysi
og veikingu gróðursvarðarins?
Hvað með beitina? Allt hefur þetta
haft afar mikil áhrif - og hefur enn,
en þó miklu minni nú en áður, og
við þetta getum við ráðið, það er
mergurinn málsins.
Óþarft er að tíunda hér hve mikið
hefur dregið úr álagi á landið af
völdum beitarfénaðar, einkum
sauðfjár, og áníðsla skóga t.d. heyr-
ir nánast sögunni til. Fé hefur fækk-
að um nær helming frá því sem flest
var fyrir 20 árum, vetrarbeit er lögð
af, fé sem gengur í afréttum hefur
fækkað enn meira, en sem svarar
heildar fjárfjölda og beitartími á út-
haga hefur einnig styst verulega.
Mest af þessu hefur verið að gerast
síðustu þrjá til fjóra áratugina. Ein-
kenni hinna stórfelldu breytinga í
búskaparháttum er að ræktunarbú-
skapur hefur komið í stað fleyt-
ings- og sjálfsþurftarbúskapar. En
hvað þá um hrossin? Mun einhver
spyrja, eru þau ekki að níða land?
Hrossum hefur eins og allir vita
fjölgað mjög mikið í landinu síð-
ustu áratugina og almennt er viður-
kennt að betra væri að þeim fækk-
aði verulega. Sú fækkun virðist
reyndar hafin. Þess eru óneitanlega
dæmi að einstakir bændur og aðrir
haldi fleiri hross en þeir hafa haga
fyrir sem er bæði óhæfa og óþarfi.
A þetta hefur margoft verið bent að
undanfömu og nú fer fram skipu-
legt starf að frumkvæði Land-
græðslu ríkisins og í samvinnu við
Bændasamtök íslands, landbúnað-
arráðuneytið og viðkomandi bún-
aðarsambönd sem miðar að úrbót-
um á þessu sviði.
Hvar stöndum við?
Oft hefur verið um það rætt hvem-
ig gróðurreikningur landsins standi
og lengi óttuðust menn að meira
eyddist af gróðurlendi en það sem
vinnst með uppgræðslu og sjálf-
græðslu. Eðli málsins samkvæmt er
því mikið haldið á lofti að enn á sér
stað uppblástur, sandfok og eyðing
gróins lands. Hins er sjaldnast getið
og þykir e.t.v. ekki nógu fféttnæmt í
fjölmiðlum að landið er mjög víða að
gróa upp og að gróðri fer mjög víða
ffam svo að miklu munar ár ffá ári.
Þetta er hægt að fullyrða þó að ekki
séu fyrir hendi beinar mælingar.
Reyndar er það svo að engar beinar
mælingar hafa farið fram, hvorki á
því hve mikið eyðist að jafnaði frá ári
úl árs né hinu hve mikið grær enda
væm slíkar mælingar mjög dýrar.
Það er hins vegar mjög röng
mynd, sem almenningur fær af
þessum málum, ef þess er hvergi
getið sem vel hefur til tekist í þess-
um efnum, ekki hvað síst í störfum
Landgræðslu ríkisins nú í hart nær
eitt hundrað ár. Það hlýtur að vera í
FREYR 9/2000 - 35