Freyr - 01.07.2002, Page 34

islenskt búsetulandslag: Hvallátrar I Vesturbyggð, áður Rauðasandshreppi.
(Ljósm. ÞEÞ).
breytni milli minnst-ræktaða og
mest-ræktaða landsins hér á landi
en í Evrópu og á sama hátt miklu
minni munur á landslagi. Það
hefur því ekki verið brýn ástæða
til að tengja verndun búsetuland-
slags við vemdun líffræðilegrar
fjölbreytni.
En hver skyldu vera helstu ein-
kenni og sérkenni íslensks bú-
setulandslags? Allt fram á 20. öld
má segja að íslensk mannvirki
hafi samsamað sig landinu: yfír-
lætislausar byggingar úr torfí og
grjóti sem úr fjarlægð urðu varla
greindar frá umhverfínu og urðu
áreynslulaust hluti af landinu á
ný eftir að þær gengu úr sér.
Ræktaða landið var oft aðeins lít-
ill skiki kringum bæinn. Ætli
dæmigerður íslenskur bóndabær
standi ekki undir brattri hlið eða
fjalli og horfi niður að á eða sjó,
með víðáttumikil íjalllendi eða
óbyggðir að baki. Viða myndar
byggðin einfalda röð bæja, t.d.
við rætur fjallshlíða í dölum á
Vestfjöröum, Norðurlandi og
Austljörðum, sömuleiðis á Síð-
unni og á Snæfellsnesi. Að Öræf-
unum undanskildum varð óvíða
margbýli, ólíkt því sem gerðist í
Evrópu þar sem bóndabæir
mynduðu lítil þorp. Islenskur
sauðfjárbúskapur, eins og hann
hefur verið stundaður hingað til,
sver sig helst í ætt við hjarðbú-
skap. Hér hefur ekki orðið til bú-
setulandslag tengt sauðfjárrækt
svipað þvi sem sést í Wales og á
Irlandi þar sem landinu er skipt í
beitarhólf með hlöðnum veggjum
úr lausum steinum (random
stone).
Að frátöldu ræktunarstiginu
hlýtur það að vera mest sláandi
einkenni íslensks búsetulandslags
að hér eru bæir og tún eins og
litlar eyjar í óræktuðu landi,
þveröfúgt við Evrópu þar sem
sæmilega náttúrlega útlítandi
svæði eru yfirleitt litlir blettir í
endalausu flæmi afmarkaðra
ræktaðra skika. I Evrópu virðist
manninum hafa tekist að gera
náttúruna sér undirgefna, - hér
vekja mannvirki í landinu frekar
tilfmningu íyrir smæð mannsins
og verka hans í náttúrunni.
Ferðalangur um íslenska sveit
| 34 - Freyr 6/2002
verður meðvitaður um baráttu
mannsins við óblíða, harðneskju-
lega og oft duttlungafúlla náttúru.
Hann sér merki skriðufalla og
ffamhlaupa, hann sér hvar hraun
hafa lagst yfir land og hann sér
jökulár sem flæmast um víða
aura að eigin geðþótta og brjóta
land, eða bera aur og grjót á
gróður. Hér er fjöldi náttúrufyrir-
bæra enn áberandi í landinu; læk-
ir og ár hafa gjarnan náttúrlegan
farveg, tjamir eru enn til, hólar
og álfaborgir. I einsleitu ræktun-
arlandi í Evrópu hafa allir fínir
drættir verið máðir út og fá
kennileiti náttúrannar eru eftir.
Eitt í viðbót kann að vera íslenskt
sérkenni, en það er óvenju rík ör-
nefnahefð: sagan er skráð í ara-
grúa ömefna sem endurspegla
landgæði, nytjar, hefðir, trú og
hindurvitni og bera vitni um náin
tengsl þjóðar og náttúru um aldir.
Erum við að glata hluta okkar
menningar í hinu hefðbundna bú-
setulandslagi? Þónokkrir torfbæir
hafa verið friðaðir en eins og
Hörður Agústsson hefúr bent á,
hefur lítið verið hugað að vemd-
un gamalla steinhúsa í sveitum
og líklega enn minna að vemdun
útihúsa. Emm við ef til vill að
glata síðasta tækifærinu til að
vemda þennan hluta byggingar-
og verkmenningarsögu okkar? Sú
spuming vaknar hvort betur hafi
verið að verki staðið hvað varðar
skráningu á sögu íslensks sjávar-
útvegs og vemdun minja tengd-
um sjávarháttum og útvegi, en
sögu landbúnaðar, hins höfúðat-
vinnuvegar þjóðarinnar. Mann-
virki sem náð hafa 100 ára aldri
em friðuð sem fomminjar undir
þjóðminjalögum en oft em lítil
tök á að halda þeim við, eða
greiða aðgang almennings að
þeim. Sem dæmi um minjar sem
fallið gætu undir vemdun búsetu-
landslags má nefna áveituskurði.
Þeir em minnismerki merkilegs
I