blaðið - 14.09.2005, Blaðsíða 28

28 I VÍSINDI
MIÐVIKUDAGUR 14. SEPTEMBER 2005 blaöiö
Gervihnattaáœtlun skilar árangri:
Ævaforn sprenging
Sérhannaður gervihnöttur
Það var gervihnötturinn Swift
sem gerði vísindamönnum kleift
að greina uppruna þessa gamma-
blossa en án hans hefði það aldrei
verið mögulegt. Swift gervihnött-
urinn er hluti af hinni svokölluðu
MIDEX áætlun Bandarísku geim-
ferðarstofnunarinnar(NASA) og
var honum skotið á loft í nóvember
á síðasta ári. Gammablossar hafa
verið þekkt fyrirbæri í geimnum
um nokkurt skeið og koma fyrir
að meðaltali einu sinni á dag. Þeir
koma úr öllum áttum himingeims-
ins og endast frá nokkrum milli-
sekúndum uppí nokkur hundruð
sekúndur. Aldrei áður hefur verið
mögulegt að staðsetja með ná-
kvæmni uppruna slíkra blossa fyrr
en með sérhönnuðum gervihnött-
um líkt og Swift. Þegar gervihnött-
urinn greinir gammablossa kemur
hann upplýsingum um staðsetn-
ingu hans til stjórnstöðva á jörðu
sem síðan beina sjónaukum að
staðnum. Þannig ná vísindamenn
að fylgjast með eftirleik blossans.
Hjá NASA eru menn bjartsýnir á að
þessi stjarna verði aðeins sú fyrsta
af mörgum sem muni uppgötvast
með hjálp Swift gervihnattarins.
„Við hönnuðum Swift sérstaklega
til að leita að stuttum blossum á
jaðri alheimsins. í fyrsta skipti get-
um við kannað einstakar stjörnur
sem urðu til við tilurð alheimsins
og það eru vissulega fleiri stjörnur
þarna úti,“ sagði Neil Gehrels vís-
indamaður hjá NASA.
Fyrstur til að staðsetja
gammabiossa
Það var reyndar annar gervihnött-
ur í MIDEX áætluninni sem varð
fyrstur til að staðsetja upptök
gammablossa fyrr á þessu ári en sá
ber nafnið HETE-2. Þetta átti sér
stað 9. júlí sl. Þá nam gervihnöttur-
inn stuttan gammablossa sem ent-
ist í einn tíunda af sekúndu. HETE-
2 sendi staðsetningu blossans til
jarðar og tveir stjörnukíkjar, annar
þeirra í Chile og hinn á Hawaii-eyj-
um, náðu tveimur dögum seinna
að nema dauft endurskin af bloss-
anum. Nánari rannsóknir leiddu í
ljós að upptök blossans voru í nærri
tveggja milljarða ljósára fjarlægð
frá jörðu. Aðeins hálfum mánuði
seinna staðsetti Swift annan blossa
í nærri þriggja milljarða ljósára fjar-
lægð.
Gervihnötturinn Swift
Bandarískir stjörnufræðingar
tilkynntu í síðustu viku að þeir
hefðu uppgötvað sprengingu við
jaðar alheimsins sem gæti gefið
vísbendingar um tilurð stjarn-
anna. Um var að ræða svokallað-
an gammablossa sem að öllum
líkindum hefur myndast þegar
sólstjarna hefur fallið saman í
árdaga.
Þrettán milljarða ára gamalt
Vísindamennirnir telja að spreng-
ing þessi hafi átt sér stað fyrir um
þrettán milljörðum ára eða aðeins
um tæplega einum milljarði ára eft-
ir að stórihvellur er almennt talinn
hafa átt sér stað. Þó að þær stjörn-
ur sem urðu til uppúr stórahvelli
séu löngu horfnar á braut má enn
finna leifar þeirra í ævafornum
sprengingum sem geta gefið vis-
indamönnum vísbendingar um
samsetningu þeirra. Þannig gefst
einnig tækifæri til að rannsaka
hvernig þessar stjörnur hafa mót-
ast í upphafi. Blossi þessi átti sér
rætur í fornum hluta alheimsins og
aldrei áður hefur vísindamönnum
tekist að greina sprengingu sem
er í jafn mikilli fjarlægð. Gróflega
áætlað er talið að sprengingin hafi
átt sér stað í um þrettán milljarða
ljósára í burtu sem er einnig sá
tími sem hefur tekið fyrir hana að
berast til jarðar. Aðeins eitt annað
fyrirbæri hefur greinst í meiri fjar-
lægð en þessi sprenging en það eru
hin svokölluðu dulstirni sem talið
er að myndist þegar geimgas sogast
inní svarthol.

° Afnot af Suzuki Swift
heiltár.
o Medion Black Dragon
j fartölvurfrá BT.
o |-pod frá Apple
búðinni
o 25.000.- kr úttektí
Office one
oNuddtæki frá Heilsu-
húsinu
oGjafakarfa frá Osta
og Smjörsölunni
o Árs Áskrift að
Skólavefnum
Klipptu ut seðilirm hér að neðan og sendu okkur hann
(Blaðið, Bæjarlind 14-16, 201 Kópavogur) eða sendu okkurtölvupóst
(með nafni kennitölu og símanúmeri) á netfangið skoli@vbl.is
Dregið úr innsendum svörum á mánudögum
Ath. Þú mátttaka þátt eins oft og þú vilt, þvífleiri innsendir seðlar, þeim mun meiri vinningslíkur
Þátttökuseðilí

Fyrirsögn:
Fullt nafn:
Kennitala:

Simi
blaóió
Sendist á - BlaÖið, Bæjarlind 14-16,201 Kópavogur
25.000,
fflhslsu
afficelsunerstore
kolavefurinn.
húsiö