Bændablaðið - 01.04.2008, Blaðsíða 16

Bændablaðið | Þriðjudagur 1. apríl 200816
Víða um land, en þó einkum á
Suður­ og Vesturlandi, hefur
ásókn í að breyta landbúnaðar­
landi í lóðir undir frístunda­
byggðir eða aðra skylda starfsemi
aukist verulega. Þarna eiga bæði
í hlut bændur og landeigendur
sem hafa jafnvel keypt jarðir í því
augnamiði að taka þær úr land­
búnaðarnotkun. Sveitarstjórnir
hafa lent í nokkrum vanda af
þessum sökum. Þær fara með
skipulagsvaldið og þurfa þess
vegna að taka um það ákvörðun
hvaða pláss skuli fara undir mis­
munandi starfsemi. Þarna eru
af augljósum ástæðum verulegir
hagsmunir í húfi, bæði fyrir land­
eigendur og ekki síður aðra íbúa
sveitarfélagsins.
Sigríður Kristjánsdóttir lauk
doktorsprófi í skipulagsfræðum í
Bretlandi í fyrra og starfar nú sem
lektor við Landbúnaðarháskóla
Íslands á Hvanneyri. Bændablaðið
hitti hana að máli og bað hana að
lýsa þessum vanda eins og hann
blasir við henni.
Sigríður rifjar upp þá lagaskip­
an sem myndar rammann um
skipulagsmál hér á landi en sam­
kvæmt henni er skipulag unnið á
þremur stigum, eða lögum. Í efsta
laginu er svæðisskipulag sem nær
til nokkurra sveitarfélaga. Þvínæst
er aðalskipulag sem nær yfir eitt
sveitarfélag og loks deiliskipulag
sem segir fyrir um götur, lóðir og
staðsetningu húsa.
„Staðan í skipulagsmálum er sú
að nú eru mörg sveitarfélög í land­
inu að ljúka við sitt fyrsta aðal­
skipulag. Þetta á sérstaklega við um
dreifbýlið, enda var ekki skylda að
skipuleggja dreifbýli fyrr en með
lögum sem sett voru árið 1987. Því
miður eru engar formlegar kröfur
ennþá gerðar af opinberum aðil­
um hér á landi til þeirra sem vinna
skipulag og taka á því faglega
ábyrgð. Þetta hefur leitt til þess að
mikið af því skipulagi sem hingað
til hefur verið unnið er frekar sögu­
legt yfirlit og náttúrufarslýsing en
sú stefnumótun sem er grundvall­
aratriði í nútíma skipulagi. Þessi
stefnumótun getur verið talsvert
flókin og haft víðtækar afleiðingar
og því hafa nærliggjandi þjóðir og
Evrópusamband skipulagsfræð­
inga verið að gera auknar kröfur til
þeirra sem vinna skipulag og bera
á því faglega ábyrgð. Ekkert örlar
samt á breytingu í þessum efnum í
frumvarpi umhverfisráðherra.
Það er kominn tími til að færa
þetta starf upp á næsta stig sem
er að búa til tæki til þess að stýra
þróun sveitarfélagsins. Þetta er
þó að byrja. Í Hrunamannahreppi
hefur til dæmis verið samþykkt
aðalskipulag þar sem kveðið er
á um að þar í sveit njóti mjólk­
urframleiðsla forgangs. Þegar svo
kemur fólk og kaupir þar jörð til
að breyta henni í frístundabyggð er
því synjað um leyfi til þess með til­
vísun í skipulagið, það samræmist
ekki markmiðum aðalskipulagsins
að taka tún undir frístundabyggð.
Þetta fór fyrir dómstóla sem stað­
festu ákvörðun sveitarfélagsins.“
Hægt að vernda ræktarland
Nú er mikið gengið á ræktanlegt
land í heiminum og hér á landi er
búið að skipuleggja frístundabyggð
sem hæglega gæti enst okkur til
2050. Því meira sem gengið er á
gott ræktarland því líklegra er að
verð á landbúnaðarafurðum hækki.
Það gæti líka orðið mikilvægt fyrir
okkur sem þjóð í framtíðinni að
geta framleitt nægilegar landbún­
aðarafurðir.
Sigríður vitnar til þess að í ljósi
þess sé oft talað um að það þurfi
að vernda ræktanlegt land fyrir
mannvirkjagerð. Þetta eigi sér­
staklega við um land sem hægt er
að plægja en það er ekki nema um
6% af landinu. Þetta segir hún að sé
í raun hægur vandi að gera í krafti
skipulagslaga.
„Við gerð aðalskipulags er hægt
að flokka land og þar heitir einn
flokkurinn landbúnaðarland. En
það er hægt að skilgreina flokkana
nánar í greinargerð með skipulag­
inu og tilgreina að á þessu svæði
hafi kornrækt forgang, á öðru sé
það skógrækt, hér eigi að vera
mjólkurframleiðsla og þar sauðfjár­
rækt. Þetta þarf svo að teikna upp á
kort sem fylgir skipulaginu.
Vilji menn ganga ennþá lengra
í að varðveita landbúnaðarland
þá er til hugtak sem heitir hverf­
isvernd. Það hefur verið notað í
þéttbýli til að vernda gömul hús
og tré eða önnur sérkenni sem
sveitarstjórnin telur ástæðu til
að vernda. Ef menn vilja taka frá
land sem hægt er að plægja geta
sveitarstjórnir gert það, rétt eins
og þegar Reykjavíkurborg ákvað
að friða húsin við Laugaveginn á
dögunum.
En til þess að forðast átök og
deilur um slíkar ákvarðanir er best
að setja þessar reglur inn í aðal­
skipulag og ganga vandlega frá
þeim í greinargerðinni sem því
fylgir svo ekkert fari milli mála. Þá
eru reglurnar gegnsæjar og allir vita
að hverju þeir ganga. Þá er engin
hætta á að einn fái synjun við því
sem annar fékk samþykkt. Hægt er
að endurskoða aðalskipulag hve­
nær sem er og breyta því að hluta,
þótt yfirleitt sé horft 20 ár fram á
veginn.“
Hefur áhrif á pólitíkina
Við gerð aðalskipulags koma upp
fjölmörg álitamál og oft eru mikl­
ir hagsmunir í húfi fyrir einstaka
íbúa. Það má hugsa sér tvo bændur
sem búa hlið við hlið, önnur jörðin
er að mestu flatlend þar sem gott
er að rækta gras eða korn en hin er
að hluta til hæðótt þar sem kjörið
er að byggja sumarbústaði. Með
skipulagi sem verndar ræktarland
er verið að binda hendur þess fyrr­
nefnda hvað það varðar að búa sér
til verðmæti með því að reisa frí­
stundabyggð. Þetta hlýtur að skapa
vandamál í fámennum sveitar­
félögum.
„Já, en það má líka snúa dæm­
inu við og segja að möguleikar
síðarnefnda bóndans til að auka
korn­ og grasræktina hjá sér séu
takmarkaðir með skipulaginu. Það
er því mikilvægt að meta landið og
nýta það á sem bestan hátt, án þess
þó að eyðileggja það.
Meginmálið er að þegar búið
er að gera aðalskipulag sem kveð­
ur á um hvernig nýta skuli landið,
þá velkist enginn í vafa um það
lengur. Þegar slíkt skipulag hefur
tekið gildi þýðir ekkert fyrir fólk
að kaupa landbúnaðarland með það
í huga að breyta því í frístunda­
byggð.
Þegar meiri reynsla kemur á
gerð aðalskipulags í dreifbýli og
menn læra á þetta stjórntæki förum
við smám saman að sjá meiri mun á
milli sveitarfélaga. Þá geta ákveð­
in sveitarfélög eða héröð, segj­
um Eyjafjörður og Skagafjörður,
ákveðið að leggja höfuðáherslu á
landbúnað meðan önnur setja sjáv­
arútveg eða álver í forgang. En að
sjálfsögðu verður að vera svigrúm
til þess að sveitarfélög þróist og
geti brugðist við breyttum þjóð­
félagsháttum. Þess vegna er hægt
að endurskoða skipulagið. En þegar
farið er að beita skipulaginu til
stefnumörkunar hefur það áhrif á
pólitíkina. Fólk skiptist þá í flokka
eftir því hvaða leið það vill fara í
skipulagsmálunum.“
Útilokar ekki árekstra
Hún bætir því við að vissulega
komi gott skipulag ekki í veg fyrir
allar deilur og hagsmunaárekstra
en þeir verði þá bara verkefni fyrir
dómstóla. Þróunin til sveita hefur
verið á þá leið að þar eykst sífellt
fjölbreytnin og þá geta komið upp
árekstrar. Hún nefnir sem dæmi
þéttbýlisbúa sem flytjast út í sveit
en verða svo alveg hissa þegar
bændur fara að bera skít á tún. Þá
kemur lykt í þvottinn sem menn
höfðu ekki reiknað með.
Annað dæmi um árekstra er
þegar fólk úr þéttbýli sest að í
sveitum og byrjar á að koma upp
rammgerðum girðingum, oft til
að vernda skógræktarsvæði fyrir
sauðkindinni. En í leiðinni er
kannski búið að raska hefðbund­
inni umferð sauðfjár um sveitar­
félagið.
„Sumir halda því fram að
bændur eigi að girða sínar rollur
af en með því værum við að gjör­
bylta þeirri hugsun sem er að baki
íslenskri sauðfjárrækt. Hún bygg­
ist á því að sauðkindin fái að fara
um frjáls og villt. Þá fengjum við
ekki lengur fjallalamb heldur girð­
ingalamb.
Þetta kemur oft til kasta skipu­
lagsfræðinga sem lenda jafnvel
í því að miðla málum milli hópa
sem takast á. En á endanum er það
sveitarstjórnin sem verður að taka
af skarið í þessum málum.“
Efasemdir um skipulagsfrumvarp
Eins og fram kemur í viðtali
við Þórunni Sveinbjarnardóttur
umhverfisráðherra á öðrum stað í
blaðinu hefur Alþingi nú til með­
ferðar frumvarp til nýrra skipulags­
laga. Þar er boðuð sú nýjung að
ofan á áðurnefnda lagskiptingu
komi fjórða lagið sem nefnt er
landsskipulagsáætlun. Þar er gert
ráð fyrir því að ríkisvaldið setji inn
ýmsar áætlanir um náttúruvernd,
byggðaþróun, vegagerð og aðrar
samgöngur og taki frá svæði fyrir
það.
Sigríður segir að þau verð­
mæti sem skipulag hefur áhrif
á hafa aldrei verið meiri og það
sama má segja um afleiðingarnar
af misráðnum skipulagsákvörð­
unum. Jafnframt þessu hafa kröfur
um góða nýtingu fjármuna aukist.
Þessu hafi ríkisstjórnir verið að
gera sér betur og betur grein fyrir
ásamt nauðsyn þess að samræma
stefnu hinna ýmsu ráðuneyta fyrir
landið í heild með svokölluðu
landsskipulagi.
Þetta gæti vissulega sett sveitar­
félögum ákveðnar hömlur, til
dæmis ef þau hafa ákveðið ein­
hverja tiltekna landnotkun en ríkið
tekur ákvörðun um annað í lands­
skipulagsáætlun. Sigríður segir
að samkvæmt frumvarpinu leiki
enginn vafi á því að landsskipulag­
sáætlun sé efsta lagið sem hin lögin
verða að taka mið af.
„Það má alveg halda því fram að
þarna sé ríkið að setja fram ákveðna
stefnu, búa til ramma sem sveitar­
félögin verða að halda sig innan.
Það má vel vera að sveitarstjórn­
armenn hafi viljað fá slíkan ramma
til að styðjast við, ég veit það ekki.
Spurningin er hvort fyrsta áætlunin
tekur mið af því sem þegar hefur
verið gert eða fyrirskipar breyting­
ar á aðalskipulagi einstakra sveitar­
félaga. En í frumvarpinu er talað
um að þarna komi inn ýmsar stórar
áætlanir. Það getur í sjálfu sér verið
mjög gott að fá þær fram og að þær
séu aðgengilegar á einum stað.
Þá er gert ráð fyrir að nefnd sem
unnið hefur að skipulagi miðhálend­
isins verði lög niður. Þetta kallar á
að skýrt þarf að kveða á um hvern­
ig landnotkun, svo sem beitarrétti,
umferð og búfé, þeirra sveitarfé­
laga sem eiga land á miðhálendinu
sé háttað.“
Sigríður segir að þessi breyting
sé að verulegu leyti byggð á reynslu
Skota sem settu það í lög hjá sér að
ríkið geri slíkar heildaráætlanir.
Þar hefur þetta virkað mjög vel,
en Sigríður er dálítið efins um að
þeim verði fylgt nógu vel eftir hér
á landi.
„Ég efast líka um að Íslendingar
láti segja sér fyrir verkum með
þessum hætti. Hvernig mundu
Reykvíkingar til dæmis bregðast
við ef að samgönguráðherra setti
fram í landsskipulagi að flugvöll­
urinn yrði áfram í Vatnsmýrinni
næstu áratugina? En þó að ég hafi
þessar efasemdir er samt af því
góða að stjórnvöld setji fram stefnu
sína. Það gæti eytt þeirri óvissu sem
víða ríkir, til dæmis vegna áforma
um virkjanaframkvæmdir,“ segir
Sigríður Kristjánsdóttir skipulags­
fræðingur.
–ÞH
Sveitarfélög í dreifbýli eru að læra
að aðalskipulag er gott stjórntæki
– Rætt við Sigríði Kristjánsdóttur skipulagsfræðing og lektor á Hvanneyri
Sigríður Kristjánsdóttir kennir þrjú námskeið í skipulagsfræðum á Hvann-
eyri og vinnur auk þess með fjórum nemum í einstaklingsmiðuðu meist-
aranámi. Hún segir að mikill áhugi sé á því meðal nemenda og stjórnenda
að auka hlut skipulagsfræðinnar og bjóða upp á frekara nám í greininni
við skólann. Ljósm. ÁÞ
VOR gegn virkjunum í Þjórsá

VOR, Verndun Og Ræktun ­ félag framleiðenda í lífrænum búskap ­
lýsir fullkominni andstöðu við þrjár virkjanir í Þjórsá sem hefðu í för
með sér mikið tjón í einu dýrmætasta landbúnaðarhéraði á Íslandi.
VOR minnir á að ræktunarland er mjög takmörkuð auðlind en tún,
beitilönd og land sem hægt væri að rækta upp verður eyðileggingu að
bráð,vegna lóna og stíflugarða komi til fyrirhugaðra framkvæmda.
Breytingar á grunnvatnsstöðu á svæðum í nágrenni uppistöðulón­
anna gætu einnig skaðað tún og beitilönd. Menn ættu að hafa í huga
Blöndulón þar sem mun meira land en áætlað hafði verið blotnaði upp
og varð bæði hættulegt og ónothæft til beitar og ræktunar. Mikil jarð­
skjálftavirkni á Suðurlandi eins og nýleg dæmi sanna, eykur ennfrem­
ur á hættu á flóðum yfir býli og jarðir bænda.
VOR bendir á að ekkert knýji á um virkjanir og allra síst í þessu
verðmæta landbúnaðarhéraði. VOR minnir á að náttúruspjöll vegna
virkjana eru þau sömu hvert sem orkan er seld. Á tímum hækkandi
matvælaverðs er algjörlega andstætt sjálfbærri þróun að rýra land­
svæði og skaða landbúnaðinn sem fyrir er á svæðinu. Virkjanir í byggð
skaða sveitasamfélagið og atvinnulífið sem þar er fyrir. Af þeim hlýst
rask, ófriður og náttúruspjöll á virkjanatímanum og til allrar framtíðar.
Slíkar aðgerðir ganga gegn markmiðum VOR ­ verndunar og ræktunar
og eru í andstöðu við hugsjónir og markmið lífrænu hreyfingarinnar í
heild.
VOR gagnrýnir einnig þá framsetningu Landsvirkjunnar að setja
virkjanir í Þjórsá sem forsendu fyrir uppbyggingu hátækniiðnaðar á
Suðurnesjum og skorar á fyrirtækið að beina sjónum sínum að öðrum
valkostum.
Frétt frá VOR

Mykjuþjarkur

Vélaval-Varmahlíð hf.
sími: 453-8888
nr. 161