Bændablaðið - 10.11.2011, Page 24

24 Bændablaðið | fimmtudagur 10. nóvember 2011
Utan úr heimi
Í apríl á næsta ári, 2012, er ein
öld síðan Titanic rakst á ísjaka og
sökk. Á margan hátt eru Bandaríki
N-Ameríku í líkri stöðu um þessar
mundir. Fari svo mun það snerta
mörg önnur lönd
Hinn 14. apríl 2012 verður öld
liðin síðan „skipið sem gat ekki
sokkið“, stærsta farþegaskip heims,
sökk undir dynjandi leik hljómsveitar
skipsins. 1412 manns fórust, 705
var bjargað. Allt frá því skipið lét
úr höfn frá Southampton hinn 10.
apríl höfðu borist viðvaranir um að
siglingaleiðin væri varasöm. Skipið
sigldi hins vegar á fullri ferð og því
fór sem fór.
Þessi atburður gæti verið tákn-
rænn fyrir það sem er nú að gerast
í stærsta hagkerfi heims. Jafnt og
þétt birtast viðvaranir um hugsanleg
stóráföll í bandaríska hagkerfinu.
Joseph Stiglitz, nóbelsverðlaunahafi
í hagfræði, er fremstur í flokki þeirra
hagfræðinga sem halda því fram að
Obama forseta takist ekki að afstýra
efnahagshruni landsins.
Sem skipstjóri á fleyinu sætir
hann harðri gagnrýni óraunsærra
repúblikana, sem búa á fyrsta far-
rými og hlæja að hinum áhyggjufulla
skipstjóra og spotta hann. Í veislu-
sölunum eru haldin „Tea Party“ með
hlátrasköllum og hljómsveitarleik. Á
þriðja farrými eru fátæklingarnir, hinir
efnaminnstu, sem skynja hættuna en
á þá er ekki hlustað.
Í Bandaríkjunum búa um 300 millj-
ónir manna og sjötti hluti þeirra á ekki
fyrir mat. Forréttindafólkið á fyrsta
farrými skemmtir sér og miðstéttin á
öðru farrými hafnar því líka að greiða
hærri skatta.
Bandaríkin, forystuland í efna-
legum framförum í heiminum, setja
stefnu þjóðarskútunnar beint á land.
Skipstjórinn er tekinn í gíslingu en
draumóramennirnir lifa áfram í hugar-
heimi sínum þangað til skorturinn
hrífur þá líka með sér.
Að áliti Joseph Stiglitz og skoð-
anabræðra hans eru Bandaríkin ófær
um að leysa efnahagsmál sín. Frekar
en að koma almenningi til hjálpar
varðandi heilbrigðisþjónustu, eftir-
laun og vinnu, hefur Obama forseti
verið neyddur að bjarga bönkunum.
Það minnir á þegar spilavítin á Titanic
höfðu forgang á framyfir sem reyndu
að þétta rifur á skipinu þegar sjórinn
hækkaði í því.
Atvinnuleysi í Bandaríkjunum
minnkaði að vísu um 1% eftir að
bankarnir fengu ný lán, með aukinni
seðlaprentun, en atvinnuleysið er
áfram 9,1%. Viðbrögð stjórnvalda við
því eru niðurskurður fjárveitinga. Ef
ákveðið hefði verið að slíta veislunni,
með því að hækka skatta á hinum ríku
og jafnframt að bæta fjárhag hinna
efnaminni, hefði verið unnt að fleyta
hagkerfinu áfram. Sænski hagfræð-
ingurinn Stafan Grossman hefur bent
á að á krepputímum gildi það að efla
innlenda atvinnustarfsemi.
Hvellurinn í Bandaríkjunum
verður þegar ríkið ræður ekki lengur
við að greiða af lánum sínum. Það
getur gerst um miðjan apríl á næsta
ári. Þrátt fyrir það að Bandaríkin eigi
best menntuðu þjóðina og stærsta
hagkerfi heims stefnir landið í að
verða ófært um að standa á eigin
fótum. Norski hagfræðingurinn
Johan Galtung, sem taldi um nýliðin
aldamót að Bandaríkin hefði 25 ár til
að koma efnahagsmálum sínum í við-
ráðanlegan farveg, hefur nú stytt þann
tíma niður í 15 ár. Kenneth Rogoff,
hagfræðingur við Harvard háskólann,
varar heiminn við verðhjöðnun og
jafnvel heimskreppu. Kreppan sem
skall á um 1930 er ekki gleymd
(Time Magazine, 22.8.2011).
Obama tók í arf frá Bush ríkis-
skuldir sem hafa síðan tvöfaldast,
stríð í Afganistan og víðar, spilltan
byggingamarkað og rotið banka-
kerfi. Ríkisskuldirnar nálgast árs-
tekjur þjóðarinnar. Árið 1999 voru
17% ríkisskuldanna við erlendar
lánastofnanir, árið 2009 eru það
36%. Skattaprósentan er undir 20%
í Bandaríkjunum en 40-55% í ESB.
Stiglitz hefur lagt til lága skatt-
lagningu á hlutabréfahagnað, sem
farþegar á 1. farrými, með stuðningi
nokkurra farþega á 2. farrými, blása
á. Afleiðingin er skýr. Af 20 stórum
iðnríkjum í heiminum eru Bandaríkin
með:
-
Þessi upptalning gæti verið lengri.
Skiljanlegt er að fáir séu jafn svartsýn-
ir á framtíðina og Bandaríkjamenn.
Jafnvel þriðji ríkasti maður heims,
Warren Buffet, þrábiður um að fá að
greiða meiri skatta, þannig að skipið,
sem hann siglir á, sökkvi ekki.
Joseph Stiglitz hefur bent
á að árið 1985 var eitt prósent
Bandaríkjamanna með 12% þjóðar-
tekna, en nú eru þeir komnir upp í
25% teknannna og ráða yfir 40% af
hagkerfi þjóðarinnar.
Kemur Noregi þetta ekkert við?
Titanic-hagstjórn Bandaríkjanna
Margt hefur verið ritað um Titanic slysið og gerðar kvikmyndir um þennan dramatíska atburð. Nú er hagker Banda-
ríkjanna líkt við þetta fræga skip og bent á að það sé um það bil að rekast á ísjaka þrátt fyrir aðvaranir.
Titanic leysir landfestar í Southampton í Englandi 10. apríl 1912 og leggur
upp í fyrstu og síðustu sjóferð sína með 2117 manns innanborðs.
Jarðarbúar orðnir sjö milljarðar
Sameinuðu þjóðirnar telja að
jarðarbúar séu nú orðnir sjö millj-
arðar að tölu. Fólksfjölgunin hefur
verið hröð undanfarna öld og það
sem af er þessari. Árið 1927 náði
fjöldi jarðarbúa tveimur milljörð-
um, árið 1959 þremur, árið 1974
fjórum, árið 1987 fimm og árið
1999 sex milljörðum. Nú, þegar
hinn sjömilljarðasti fæðist, má
spyrja hvernig lífi hann muni lifa?
Ófriður, hlýnun lofthjúpsins
og fjármálakreppa ógna víða jarð-
arbúum. Þá er fæðuframboð einnig
víða ótryggt. Vitað er að um einn
milljarður manna býr við hungur,
2,6 milljarðar búa við ónógt hrein-
læti og 2,5 milljarðar manna búa í
fátækrahverfum stórborga.
Adnan Nevic fæddist 12. októ-
ber árið 1999 í Visoko í Sarajevo
í Bosníu. Framkvæmdastjóri SÞ,
Kofi Annan, heimsótti hann og
þeir voru myndaðir saman þar sem
Adnan var valinn sexmilljarðasti
jarðarbúinn. Núna er staða hans ekki
jafn björt; fjölskylda hans hefur ekki
fengið þann stuðning sem henni var
lofað heldur býr við mikla fátækt í
Sarajevo. Nafn drengsins, Adnan,
stendur enn málað á húsveggi í
hverfinu og minnir á frægðina.
Á vefsíðu The Guardian (http://
guardian.co.uk) segist Adnan vona
að sjömilljarðasta barnið muni búa
í friðsömu samfélagi.
Líkurnar á því að það rætist fara
m.a. eftir fólksfjölgun á komandi
árum. Fæðingartíðni í heimalandi
Adnans er lág, eða 1,2 börn á hverja
konu, í Þýskalandi og Rússlandi eru
það 1,4 börn, Kína 1,6, Kanada 1,7
en í Níger er barnafjöldinn mestur
eða 7,2 börn á hverja konu.
Íbúum Evrópu mun fækka fram
til ársins 2050 við óbreytta þróun.
Íbúafjöldi Afríku sunnan Sahara var
árið 1975 sami og helmingur íbúa
Evrópu. Árið 2004 voru þeir jafn
margir, en áætlað er að árið 2050
búi tveir milljarðar í Afríku sunnan
Sahara og 720 milljónir í Evrópu.
Mesta fátækt í heiminum er nú
í Afríku sunnan Sahara og verst er
ástandið í Rúanda og Darfúr. Þar er
brýnt að auka hjálparstarf og við-
skipti og draga úr fólksfjölgun.
Ríku löndin í Evrópu, ásamt
Rússlandi, Japan og Kína, eiga við
það vandamál að glíma að þjóðir
þeirra eldast. Það vandamál er
mest í Japan. Af því leiðir að fólki,
sem heldur uppi vinnumarkaðnum,
fækkar hlutfallslega.
Segja má að hver öld eigi sín
vandamál og viðhorf fólks við
þeim eru breytileg. Þar gildir, eins
og endranær, félagsþroski almenn-
ings, þar sem það viðhorf hlýtur að
vera ofar öðrum að öll berum við
sameiginlega ábyrgð á framtíðinni.
.
Fjölbreyttir eiginleikar lífvera eru undir-
staða matvælaframleiðslunnar
Hvers kyns gróður, búfé, vatna-
lífverur, örverur, ánamaðkar,
kóngulær og fleiri tegundir lífvera
mynda hið flókna vistkerfi jarðar.
Erfðabreytileiki þeirra er mann-
kyninu ómetanlegur.
Nefna má frjóvgun jurta, sem
skordýr sjá um, harðgerðar teg-
undir, sem þola kulda og þurrka, og
bakteríur sem brjóta niður trefjar í
meltingarfærum jórturdýra.
Forfeður okkar, veiðimenn og
safnarar, lærðu fyrir 12 þúsund árum
að geyma fræ milli vaxtartímabila.
Um þúsundir ára hefur maðurinn
safnað fræi jurta, sem hann hefur
talið koma sér að gagni, svo sem af
harðgerðum tegundum sem voru og
eru auðveldar í ræktun og góðar til
matar.
Þannig hafa verið teknar til rækt-
unar um 7.000 tegundir nytjajurta
og margar þeirra eru undirstaða
matvælaöryggis þar sem þær eru
ræktaðar. Að áliti Kommissionen
för lantbrukets genresurser (ráðs
um erfðabreytileika í landbúnaði)
í Finnlandi fer þessi fjölbreytni nú
minnkandi. Afleiðingin er sú að
sífellt erfiðara verður að bregðast
við utanaðkomandi breytingum í
umhverfinu, svo sem vegna hlýnandi
veðurfars. Bæði fækkar tegundum
nytjajurta og minni erfðabreytileiki
þeirra er áhyggjuefni. Áætlað er að
95% af uppskeru nytjajurta á jörðinni
komi frá 30 tegundum og aðeins
fjórar þeirra; hrísgrjón, hveiti, maís
og kartöflur, fullnægja 60% af fæðu-
þörf jarðarbúa úr jurtaríkinu. Því er
brýnt að varðveita erfðabreytileika
þeirra fyrir framtíðina.
Hafa ber í huga að t.d. af hrís-
grjónum eru til um 100 þúsund
afbrigði og í Andesfjöllunum í
Suður-Ameríku eru ræktuð meira
en 175 staðbundin kartöfluafbrigði.
Þessi erfðabreytileiki gerir það kleift
að rækta sömu tegundina við afar
ólík skilyrði. Hann stuðlar einnig
að því að unnt er að bregðast við
veðurfarsbreytingum eða nýjum
sjúkdómum. Tyrkneskt afbrigði
af hveiti, sem fannst árið 1948 en
gleymdist, reyndist við rannsóknir á
9. áratugi síðustu aldar vera ónæmt
fyrir hættulegri tegund svepps.
Jurtakynbótamenn vinna nú að
því að kynbæta stofna hveitis sem
eru ónæmir fyrir ýmsum kunnum
jurtasjúkdómum.
Líffræðilegur fjölbreytileiki
nytjajurta er nú í hættu vegna fyrir-
bæris sem rannsóknamenn kalla
„uppblástur erfðaefnis“. Með því er
átt við það að erfðaefni staðbund-
inna, villtra tegunda nytjajurta eru að
hverfa, þar sem nýir, aðfluttir stofnar
eyða þeim. Unnt er að vinna gegn
því með því að safna fræi af þeim
stofnum sem fyrir eru. En það er líka
jafn mikilvægt að gömlu stofnarnir
séu ræktaðir í nægilega stórum stíl
og við sömu skilyrði og þeir hafa
orðið til við, þannig að þeir aðlagist
umhverfinu á hverjum tíma.
Hvað varðar búfé er líffræðileg
fjölbreytni þess jafn mikilvæg og hjá
nytjajurtum. Búféð sér okkur fyrir
mjólk, kjöti, eggjum og húðum, sem
og áburði og dráttarafli. Áætlað er að
um 70% af fátækasta hluta jarðarbúa
stundi búfjárrækt og séu háðir henni
um afkomu.
Erfðir búfjárins hafa breyst frá
því maðurinn fór að búa með húsdýr
fyrir 12 þúsund árum. Stofnar þeirra
hafa aðlagast kulda og hita og komið
sér upp mótstöðu gegn mörgum sjúk-
dómum og sníkjudýrum. Þá hafa þeir
vanist því að bjarga sér á grófu fóðri
og margs konar úrgangi.
Margar tegundir og stofnar
búfjár hafa horfið í tímans rás. FAO,
Matvæla- og landbúnaðarstofnun SÞ,
telur að um 1500 tegundir og stofnar
búfjár, af um 7.600 þegar flestir voru,
hafi horfið eða séu að hverfa.
Það er því jafn mikilvægt að
koma upp genabanka fyrir búfé og
jurtir. Unnt er að gera það með því
eða frysta sæði eða eggfrumur en það
er mun dýrara en að geyma fræ. Þá
telja vísindamenn að mikilvægt sé
að afla betri upplýsinga um erfða-
eiginleika búfjár í þróunarlöndunum,
í búfjárkynjum sem einungis er að
finna þar.