Bændablaðið - 10.11.2011, Síða 26

26 Bændablaðið | fimmtudagur 10. nóvember 2011
Þvagefni er lítil sameind sem er
auðleyst í vatni og finnst í öllum
vessum líkamans. Því er hægt
að finna það í blóði, mjólk og
munnvatni. Það er hefðbundið
að mæla þvagefni í mjólk og við
getum þá auðveldlega notað þær
upplýsingar til gagns eins og að
meta prótein- og orkufóðrun.
Að þekkja tengsl þvagefnis og
próteins er mikilvægt þegar nota
á þvagefni til þess að gefa vís-
bendingar um fóðrunina. Mynd 1
sýnir feril próteins frá fóðri til skíts,
hvernig það brotnar niður á mis-
munandi stöðum og nýtist því með
mismunandi hætti.
Á mynd 1 má sjá feril fóður-
próteins í gegnum vömb og þarma.
Stærsti hluti próteins í fóðri er
brotinn niður í vömbinni eða um
60-80%. Þegar próteinið er brotið
niður í vömbinni verður til amm-
oníak sem örverurnar í vömbinni
nota sem byggingarefni til þess að
fjölga í sýnu samfélagi. Það prótein
sem ekki er brotið niður í vömbinni
fer áfram niður í smáþarma þar sem
það er brotið niður af ensímum
líkamans.
Örverurnar enda líf sitt einnig í
smáþörmunum þar sem örverupró-
teinið er brotið niður í amínósýrur
sem eru teknar upp í líkama gripsins
og nýtast til próteinmyndunar. En ef
við skoðum aðeins betur það sem
gerist í vömbinni, þá ætla örver-
urnar að nýta ammoníakið sem varð
til við próteinniðurbrotið til þess að
fjölga sýnu samfélagi og þar með
að búa til meira örveruprótein. En
til þess að örverurnar geti notað
ammoníakið sem byggingarefni
þurfa þær líka orku. Auðvelt er að
sækja orku í auðleyst kolvetni t.d.
sterkju. Það er lítið af auðleystum
kolvetnum í gróffóðrinu, en eitt-
hvað svolítið er þó af sykri (sér-
staklega í frekar þurrum rúllum)
og svo pektín. En aðallega koma
auðleyst kolvetni úr öðru fóðri eins
og t.d. byggi þar sem kornið er fullt
af sterkju.
Skortur á auðleystum kolvetnum
er oft orsök takmarkaðrar örverupró-
tein framleiðslu hjá hámjólka kúm.
Bæði of mikið niðurbrotið prótein
í vömb og skortur á auðleystum
kolvetnum getur verið orsök hás
styrks ammoníaks. Það ammoníak
sem ekki nýtist til örveruprótein
framleiðslunnar fer þá út í blóðið
og er flutt til lifrarinnar þar sem
það verður að þvagefni. Þetta sjáum
við gerast þegar þvagefni í mjólk
hækkar. Þvagefnið segir því ekki
einungis til um prótein fóðrunina
heldur einnig orkufóðrun og því
er mikilvægt að horfa á þessa tvo
þætti saman. Tafla 1 dregur saman
þá þætti sem hafa sérstaklega áhrif
á þvagefnismagn í mjólk.
En það er reyndar fleira en
fóðrun hefur áhrif á þvagefni í
mjólk og því er rétt að nefna það
hér. Það eru þættir eins og staða
á mjaltaskeiði þar sem þvagefnið
er lægst 1-2 mánuði eftir burð og
getur vel verið 1,0 mmol/l lægra
en seinna á mjaltaskeiðinu. Aldur
hefur líka áhrif þar sem fyrstakálfs
kvígur hafa u.þ.b. 0,5 mmol/l lægra
þvagefnisinnihald en eldri kýr, þegar
það er sama hlutfall orku og próteins
í fóðrinu. Aðrir þættir eins og þyngd,
tímaseting sýnatöku (morgun- eða
kvöldmjaltir) og dagamunur hafa
einhver áhrif.
Þvagefnismælingar á tankmjólk
gefa heilstæðar upplýsingar um fóðr-
unina á allri hjörðinni á meðan ein-
staklingsprufur segja til um hvert og
eitt dýr. Ef burðartími er skipulagður
í hjörðinni þannig að flestar kýrnar
beri á svipuðum tíma eru þvag-
efnisupplýsingarnar úr tankprufum
nákvæmari heldur en þegar kýrnar
eru að bera allt árið, þar sem tíma-
setning á mjaltaskeiði hefur áhrif á
þvagefnismagn einstaklinga. Eins er
best ef safnast hefur upp mjólk frá
nokkrum málum í tankinn til þess að
draga úr mun á morgun- og kvöld
mjöltum, og dagamun. Þannig nýtast
tankprufur ágætlega sem vísbending
um hjörðina sem heild og önnur áhrif
en fóðrun hafa verið lágmörkuð, þá
er hægt að meta og skipuleggja
heildarfóðrunina.
Það er gott samhengi milli
próteinjafnvægis í vömb (PBV) og
þvagefnis í mjólk. PBV er einnig
notað til þess að meta próteingjöfina.
Ef PBV er jákvætt (hærra en núll)
er nóg prótein fyrir örverurnar og
auka ammoníak fer út í blóðið. Ef
það vantar prótein í fóðrið miðað
við nóga orku verður PBV nei-
kvætt (lægra en núll) og þá er líka
of lítið ammoníak í vömbinni fyrir
örverurnar og þá lækkar þvag-
efnisinnihald mjólkurinnar einnig.
Heppilegast er að hafa PBV sem
næst núlli, þá er gott jafnvægi milli
orku og próteins í vömbinni. PBV
gildi er reiknað á gróffóðrið þegar
það er efnagreint og fylgir þeim
niðurstöðum. Kjarnfóðursalar gefa
einnig upp PBV gildi. Þessar upp-
lýsingar er svo hægt að nota til
þess að meta PBV í heildar fóður-
skammtinum. Þegar við vinnum
fóðuráætlanir í NorFor liggja þar
inni upplýsingar um fóðrið og því
reiknar forritið fyrir okkur PBV í
heildarfóðurskammti, hvort sem er
fyrir hjörðina eða einstaka gripi.
Það er mikilvægt að skoða PBV
gildi kjarnfóðursins og velja þannig
kjarnfóður sem passar gróffóðr-
inu, þannig stuðlum við að sem
bestum skilyrðum í vömbinni fyrir
örverurnar að starfa og fjölga sínu
samfélagi. Gott og skilvirkt örveru-
samfélag leiðir til betri nýtingar
gróffóðursins og heilbrigðari gripa.
Þvagefnismælingar í mjólk gefa
vísbendingu um jafnvægi milli
prótein- og orkuinnihalds fóðursins
sem er gríðarlega mikilvægt í fram-
leiðslu, heilsu og frjósemi. Bæði of
lágt og of hátt þvagefnisinnihald
hefur neikvæð áhrif á framleiðslu,
heilsu og frjósemi og gefur ástæðu
til þess að endurskoða fóðrunina.
En hvað er of lágt og hvað er of
hátt?
Þvagefnisgildi sem eru á milli
3 og 6 mmol/l eru eðlileg. Lægra
gildi en 3 mmol/l þýðir að fóðrað
hefur verið með of litlu magni af
próteini sem nýtist í vömb (neikvætt
PBV). Líklega er lítið af próteini
í gróffóðrinu sem gefur lágt PBV
gildi, eða kjarnfóðrið passar illa
við gróffóðrið sem er verið að nota.
Hérna hentar illa að nota bygg því
það gefur lítið prótein, einnig hentar
illa að gefa kjarnfóður sem hefur
mikið af torleystu próteini eins
og fiskimjöli. Heldur þarf að gefa
meira fóður sem hefur prótein sem
brotnar auðveldlega niður og nýtist
þannig örverunum. Það mun leiða
til aukinnar nýtingar gróffóðurs.
Þvagefnisgildi sem liggja hærra en
6 mmol/l er erfiðara að túlka vegna
þess að fleira en eitt getur þar haft
áhrif. Oft er of mikið af próteini í
fóðrinu (hátt PBV). Þetta á gjarn-
an við þegar við erum að nota
mikið af gróffóðri sem hefur hátt
próteingildi (yfir 180) það hefur þá
að sama skapi hátt PBV gildi. Þá
er mikilvægt að velja annað fóður
sem hefur torleyst prótein. En þetta
háa þvagefnisgildi gæti líka verið
vegna of lágs orkuinnihalds fóð-
ursins, eða bæði. Og þá gætum við
verið með gróffóður sem hefur hátt
próteingildi og erum að nota rangt
kjarnfóður með því, kjarnfóður sem
passar illa. Hérna hentar vel að nota
bygg, sem gefur orku í vömb á móti
miklu próteini sem losnar í vömb.
Tafla 2 tekur saman túlkun og ráð-
stafanir við mismunandi þvagefnis-
innihald.
Þar sem bæði gæði og eigin-
leikar próteins og orku hafa áhrif
er nauðsynlegt að fara yfir fóður-
áætlunina á búinu og reyna að finna
örsökina ef þvagefnismælingar gefa
vísbendingar um að ekki sé allt með
felldu. Efnagreiningar á gróffóðrinu
og fóðuráætlun eru þar nauðsynleg
hjálpartæki.
Þvagefni í mjólk gefur vísbendingar um fóðrun
Fjóstíran
Líf og starf
Fóðurfræðingur
Berglind Ósk Óðinsdóttir
Of mikið prótein í vömb er skilið út sem þvagefni. Prótein sem tekið er upp í smáþörmunum (AAT)
Hjá hámjólka kúm er orkuskortur oft orsök hás hefur líka áhrif á þvagefnið en ekki eins mikil.
PBV gildis og þar með hærra þvagefnisgildis. Prótein sem kýrin þarf ekki að nota til viðhalds,
Jafnvægið á milli próteins og orku í fóðrinu er mjólkurframleiðslu eða vaxtar, tapast sem
þess vegna nauðsynlegt fyrir prótein nýtingu í þvagefni. Þar skiptir orkan líka máli því
vömb og til þess að fá eðlilegt þvagefnisgildi. prótein getur nýst til orkuframleiðslu. Ef hana
vantar og þá verður til þvagefni.
Athuga gróffóðrið og finna kjarnfóður sem
passar betur
Athuga gráfóðrið og finna kjarnfóðurtegund
sem passar betur við. Athuga hvort orkuinnihald
fóðursins sé nægjanlegt.
Mynd 1.
Í viðleitni til sparnaðar við með-
höndlun ullar á undanförnum
árum hefur m.a. verið dregið úr
kostnaði við flokkun. Svo sem
vænta mátti hefur það leitt til
þess að flokkun ullarinnar er
ónákvæmari og nýtingin því lakari
en þyrfti að vera. Stöðugt endur-
mat á verklagi og verkferlum er
nauðsyn í síbreytilegum heimi
og gildir það jafnt um flokkun,
söfnun og vinnslu ullar sem aðra
búvöruframleiðslu.
Mikil aukning hefur verið í fram-
leiðslu og sölu vinnsluvara Ístex á
undanförnum árum og er nú svo
komið að skortur á góðri hvítri
haustull takmarkar framleiðslugetu
í ákveðnum vörutegundum.
Svo vel vill þó til að næg góð ull
er á fénu á haustdögum en vandinn
er að ná henni óskemmdri og rétt
flokkaðri til þvottastöðvar Ístex.
Verulegur hluti ullarinnar
skemmist á fyrstu innistöðudögum,
ullin verður blökk og óhrein af raka
í húsum og óhreinum gólfum. Helsta
ráð við því er að reyna að hafa húsin
eins vel opin og loftræst og mögulegt
er og hýsa ekki féð nema brýn þörf
sé á.
Svo sem margoft er fram komið,
næst besta flokkunin með því að
leggja hvert reyfi á borð undir góðu
ljósi og fjarlægja gallaða hluta
reyfisins.
Þeir sem vegna tímaskorts eða
aðstöðuleysis telja sig ekki hafa tök
á því ættu samt að geta náð hluta
hvítu ullarinnar í H1-flokk með því
að flokka frá hvítar ær sem ekki eru
áberandi gular á haus eða fótum eða
svartdoppóttar, rýja þær sér og gæta
þess að taka frá allt gróft tog (einkum
á lærum og síðum) og hnakkaull,
einnig ull með svartar doppur. Sé
þetta vel unnið má afgangur reyfisins
að jafnaði fara í H1, sé það laust við
húsvistarskemmdir.
Vakin er athygli á að þeir sem
flokka ullina fá greiddar 25 kr. fyrir
flokkun á hverju kg eða nálægt 50 kr.
fyrir hvert reyfi. Að auki skilar hvert
kg óhreinnar ullar, sem flyst úr H2 í
H1, bónda nær 70 kr. Sú vinna sem
lögð er í flokkun ullarinnar ætti því
að skila bónda, Ístex og þjóðarbúinu
ávinningi.
Guðjón Kristinsson.
Ari Teitsson.
Þankar um ullargæði
Úr verksmiðju Ístex í Mosfellsbæ. Mynd / Úr safni Bbl.