Dagfari - 01.02.1979, Side 19

19
Jón Gudni Kristjánsson:
ÚR LEYNISKÝRSLUM
BAWDARÍSKA UTARRÍKISRAÐUNEYTISINS 1949.
I marsmánuði 1976 hóf Mort’unblaðið að birta úrdrætti úr skýrslum handaríska utan-
rikisráðuneytisins um viðræður handariskra og íslcnskra ráðamanna frá árinu 1949.
Skýrslurnar hiifðu vcrið gcfnar út í Bandaríkjunum cftir að hafa vcrið lcyndarskjöl í 25
ar.
Það var í mars 1949 að sendinefnd frá
íslandi fór til Bandaríkjanna til viðræðna
um Atlantshafssáttmálann og um hvort
ísland skyldi verða stofnaðili að N,-
Atlantshafsbandalaginu N.A.T.O. 1 sendi-
nefndinni voru ráðherrarnir Bjarni Bene-
diktsson, Emil Jónsson og Eysteinn Jóns-
son. Auk þeirra voru í viðræðunefndinni
sendiherrarnir Hans G. Andersen og Thor
Thors. Morgunblaðið sagði um ástæður
fararinnar: Íslendingar vilja hafa fulla
tryggingu fyrir þvi að þátttaka þeirra í
Norður-Atlantshafsbandalaginu kosti þá
ekki hersetu í landi þeirra eða almenna
herskyldu ... Meðferð þessa máls hér
heima hlýtur að verða sú þegar utanrikis-
ráðherra kemur heim mun hann gera al-
þingi og þar með þjóðinni grein fyrir efni
sáttmálans og viðræðunum vestra.
Sú kynning á efni Norður-Atlantshafs-
sáttmálans, sem Mbl. talar hér um varð
heldur losaraleg. Skýrsla þátttakenda um
viðræðurnar birtist í Morgunblaðinu 27.
mars en í Tímanum 29. mars. Sama dag
var tillaga um aðild að N.A.T.O. tekin til
umræðu á alþingi, barin í gegn og sam-
þykkt daginn eftir þann 30. mars og er sú
saga herstöðvaandstæðingum vel kunn. I
yfirlýsingu nefndarmannanna vareinkum
lögð áhersla á tvennt; að hverri þjóð væri
frjálst að ákveða sjálf hvert yrði framlag
hennar til starfsemi N.A.T.O. og að ekki
yrði farið fram á að hér yrði til staðar her
á friðartímum og þess ekki krafist að Ís-
lendingar stofnuðu eiginn her. Þetta voru
forsendur alþingissamþykktarinnar frá 30.
mars 1949.
Það var raunar orðið Ijóst áður en þess-
ar viðræður áttu sér stað að forustumenti
Framsóknar, Alþýðuflokks og Sjálfstæðis-
flokks voru flestir hlynntir aðild að
N.A.T.O. þótt þeir óttuðust andstöðu al-
mennings eins og vinnubrögð þcirra
sýndu. Það kcniur m.a. fram í leyniskýrsl-
unum að Bjarni Benediktsson hafði tjáð
bandaríska sendiherranum i Reykjavik
áhyggjur sínar vegna styrks þjóðernissinn
aðra alla og sendiherrann gcrði stjórn
anni grem l'yrir áhvg.uium utanríkisráð
hcrrans.
Bandartsku þátttakendurmr i unuæð-
unum fullvissuðu islensku viðræðunefnd-
ina um að þess yrði ekki farið á leit að Is-
lendingar tækju við erlendu herliði né
stofnuðu her. Um síðarnefnda atriðið þarf
naumast mikið að ræða en spyrja má um
heilindin í því fyrra. Bandaríski herinn
kom til landsins tveim árum eftir að Ísland
gerist aðili að N.A.T.O. og áður hafði átt
sér stað uppbygging á Keflavikurflugvelli
þvi til undirbúnings. Á öðrum stað i
skýrslunum en þeim sem greinir frá við-
ræðunum sjálfum er rætt um það takmark
Bandarikjamanna að hér geti verið til
staðar herlið og aðstaða til taks ef horfur
væru á ófriði. Bandaríkjastjórn virðist
hafa litið svo á að stjórnmálaástandið á Is-
landi væri þeim óhagstætt og að Nato-
aðild myndi brcyta valdahlutföllum þeim
í hag og draga úr styrk vinstriaflanna.
Nokkrar umræður uröu um hugsanlcga
rússneska árás og með hverjum hætti hún
kynni að ciga sér stað. Það varð niður-
staða þeirra umræðna að slík innrás væri
ekki yfirvofandi, Bandaríkin myndu að
líkindum komast á snoðir ef slik innrás
stæði fyrir dyrum og þau myndu ekki þola
slíka innrás burtséð frá þvi hvort Island
væri aðili að N.A.T.O. eða ekki.
Að fenginni þessari niðurstöðu snerust
umræður um stjórnmálaástandið innan-
lands. Bjami Bcnediktsson lýsti því yfir að
íslenska lögreglan væri fámenn og lítt til
átaka búin, að kommúnistar geti hrifsað
til sín völdin hvenær sem væri og íslend-
ingar þurfi vernd gegn óspektum komm-
únista. Bjarni taldi að mikill hluti lslend-
inga væri andvígur öllum her og að þjóð-
ernissinnuð viðhorf sköpuðu andúð gegn
aðild að hernaðarbandalagi. Hann taldi
„erfitt að ala þjóðina upp og breyta hugs-
anagangi hennar.” Þegar þessi orð eru
töluð var enn hálfur mánuður í átökin 30.
mars. Hvaða óspektir var þá Bjarni að tala
um og hvaða óeirðalýður hafði sýnt sig í
því að vera stærri ógnun við íslenska lýð-
veldið en svo að það gæti varið sig fyrir
henni? Engar óeirðir höfðu þá geisað á ts-
landi í náinni fortíð. Hins vegar hafði is-
lensk verkalýðshreyfing staðið einhuga
gegn öllum áformum um hersetu á tslandi.
Nægir þar að minna á að allsherjarverkfall
stóð i landinu í heilan dag þegar Keflavík-
ursamningurinn var gerður 1946. Niður-
staða viðræðnanna birtist síðast í skýrsl-
um þeim sem birtust þýddar í Morgun-
blaðinu. Segir þar að Bandaríkin fallist á
sérstöðu íslands sem hvorki muni stofna
her né þurfa að þola erlendan her í land-
inu. Þá er varnarleysi íslensku lögreglunn
ar skilgreint sem vandamál sem ísland
og Bandaríkin yrðu að leysa i sameiningu
og þá með bandarískri aðstoð við upp-
byggingu lögreglunnar. Þá er lýst yfir að
Bandaríkjunum beri að styðja við bakið á
íslendingum efnahagslega til að efnahags-
örðugleikar yrðu ekki vatn á myllu stjórn-
málaafla sem væru andstæð bandariskum
hagsmunum.
Yfirlýsingar íslensku ráðherranna við
heimkomuna komu ekki inn á þessi við-
kvæmu mál sem varla var von. „Við
gerðum tnargar fyrirspurnir til Achesons
utanríkisráðherra Bandarikjanna og
fengum greið svör”, sagði Eysteinn Jóns-
son stutt og laggott við heimkomuna í
samtali við Tímann. Bjarni Benediktsson
sagði að Acheson hefði lýst skilningi
sínum á því að íslendingar vildu ekki er-
lendan her í landinu á friðartímum. „Er
því allur ótti um að fram á slíkt verði farið
við okkur ef við göngum i bandalagið ger-
samlega ástæðulaus.”
Norður-Atlantshafssamningurinn var
þvi lagður fyrir alþingi sem samningur
sem átti að tryggja að Íslendingar yrðu
ekki fyrir árás úr austri án skuldbindinga i
staðinn. Islenskur almenningur stóð hins
vegar frammi fyrir gcrðuni hlut 30. mars.