Bændablaðið - 14.11.2013, Blaðsíða 37

38 Bændablaðið | Fimmtudagur 14. nóvember 2013
Fróðleiksbásinn
Vilmundur Hansen þjóðfræðingur og garðyrkjufræðingur
Það er gömul þjóðtrú að allir eigi
sér sérstaka fylgju sem fer með
þeim hvert sem þeir fara. Fylgja
á sér reyndar tvær merkingar í
íslensku. Ósýnileg vera, maður
eða dýr, sem fylgir fólki eða ættum
annars vegar og hins vegar barns-
fylgja eða fósturhimna. Þrátt fyrir
merkingarmuninn eru fyrirbærin
skyld.
Hér á landi hefur því lengi verið
trúað að ósýnilega veran ætti uppruna
sinn í barnsfylgjunni og að það þyrfti
að koma henni sérstaklega fyrir. Í
Þjóðháttum Jónasar á Hrafnagili segir
að það megi alls ekki kasta barns-
fylgjunni á víðavang því þá gátu illir
andar náð valdi á henni eða dýr étið
hana og átti andinn eða dýr síðan
að fylgja barninu. Ekki þótti heldur
ráðlegt að grafa hana í jörðu nema
fergja hana með grjóti því annars
gátu hundar eða önnur rándýr grafið
hana upp og étið. Einnig var sagt að
það dýr sem fyrst stigi yfir staðinn
sem fylgja var grafin á mundi fylgja
barninu. Öruggast þótti að brenna
fylgjuna og þá átti ljós eða stjarna
að fylgja viðkomandi einstaklingi.
Samkvæmt fornri trú átti fylgjan
að vera eitthvað í líkingu við
lundarfar þess sem hún tilheyrði.
Sigfús Sigfússon þjóðsagnasafnari
segir að hyggnir foreldrar hafi grafið
barnsfylgjuna undir þröskuldi þar
sem móðir barnsins gekk mest yfir.
Gestafylgjur
Upphaflega voru fylgjur eins konar
verndarar mönnum til heilla. Eftir að
kristni var lögtekin í landinu og kirkj-
unnar menn fóru að atast í fornum
vættum fór að dofna yfir heillafylgj-
unum og þær breyttust í uppvakninga,
afturgöngur eða ættarfylgjur, móra
og skottur. Í seinni tíð eru fylgjur
draugar sem fylgja ákveðnu fólki eða
ákveðnum ættum og láta gjarnan vita
af sér á undan heimsóknum. Það er
gömul trú að hver og einn eigi sína
fylgju sem gerir vart við sig áður en
viðkomandi kemur í heimsókn. Til
er fjöldi þjóðsagna sem segir frá því
þegar ættarfylgjur gera vart við sig.
Þórður Tómasson í Skógum segir
frá í bók sinni, Gestir og gangandi, að
á fögrum sumardegi 1991 hafi vinur
hans komið að Skógum. „Skömmu
eftir brottför hans spurði mágur minn,
Magnús Tómasson: „Hvernig er það,
fylgir eitthvað honum Vilhjálmi?“
„Hvers vegna spyrðu þess?“ sagði ég.
„Jú, við áttum góðan heimiliskött.
Nokkru áður en Vilhjálmur kom,
þennan sama dag, var kötturinn
einn sín liðs á túnblettinum framan
við íbúðarhúsið okkar á Skógum.
Skyndilega ýfðist á honum hvert hár
eins og gerist þegar hundur stendur
framan í ketti. Ég sagði Vilhjálmi
þetta við næstu samfundi okkar.
Hann hló við og sagði: „Þetta kemur
mér ekki á óvart, Hörglands-Móri
fylgir mér.“
Flestar fylgjur sem eru í dýralíki
þykja illar nema ef um bjarndýr er
að ræða. Þar að auki er sagt að þeir
sem hafa kvikindi eða skrímsli sem
fylgju séu af óhræsisættum.
Draugar frá Íslandi
fara aftur heim
Í safni Stofnunar Árna Magnússonar
er til frásögn Vestur-Íslendings sem
segir að fjöldinn allur af draugum
hafi fylgt vesturförunum á sínum
tíma. Eftir að húsbóndi fylgjunnar
dó leiddist draugunum fyrir vestan
haf og flestir þeirra fór aftur heim
um leið og tækifæri gafst.
Samkvæmt Þjóðsögum Jóns
Árnasonar gat deyjandi maður gefið
þeim sem hann vildi fylgju sína.
Þetta er reyndar í ósamræmi við þá
hugmynd að fylgjan deyi um leið
og húsbóndi hennar. Sumir segja
aftur á móti að þegar menn nálgist
dauðann nálgist fylgjurnar þá og
á dauðastundinni er sagt að þær
séu komnar aftur fyrir þá. Einnig
er sagt að ef fylgja manns geri vart
við sig eftir að viðkomandi komi í
heimsókn sé hann feigur.
Tvær sögur um fylgjur
Fylgjur manna geta verið æði
mismunandi og er sagt um mann
einn í Mýrasýslu að móðir hans hafi
fylgt honum, en af því svo margt illt
þótti af henni standa þar sem hann
kom gátu héraðsmenn að lokum
ekki hýst hann. Önnur sögn, og úr
sama héraði, er að þar var maður
sem Magnús hét. Hann var bæði
holdsveikur mjög og þar á ofan
illhryssingur.
Einu sinni var hann fluttur til
læknis og var komið með hann að
Borg á Mýrum og lofað að vera
nætursakir. Þaðan var farið með
hann að Ánabrekku og féll þá af
honum annar fóturinn og dó hann
þá skömmu síðar. Prófastskonuna,
sem þá var á Borg, hryllti mjög við
honum. Næstu nótt dreymdi hana
að hann kæmi þangað aftur, enda
var komið með fótinn af honum til
kirkjunnar daginn eftir, en það átti
að vera fylgja Magnúsar sem bar
fyrir hana í svefni.
Fylgjulykt
Menn þykjast oft verða varir við
fylgjur þótt þeir séu ekki sjáendur né
að þá dreymi fyrir gestakomu. Verða
menn þá varir við einkennilega lykt
sem sumir segja að líkist súru smjöri
og heitir það fylgjulykt. Ef óvenju-
legur drungi eða þreyta leggst yfir
menn um miðjan dag er það kallað
aðsókn og getur hún bæði verið góð
eða slæm. Áður fyrr var talið gott
ráð að skyrpa í allar áttir og fussa
og sveia til að hrekja í burt slæmar
fylgjur.
Fylgjur og fyrirboðar
Fylgjur manna geta verið æði mismunandi.