Alþýðuhelgin - 12.11.1949, Page 8

312
ALÞÝÐUHELGIN
Þorvaldur Thoroddsen:
Séra Jón Daðason
Hið mikla rit Þorvaldar Thor-
oddsen, “Landfræðissaga Is-
lands“, scm út kom á árunum
1892 — 1904, er fyrir löngu horfið
af bókamarkaði, og þau eintök,
sem komið hafa til fornbóksala,
verið seld háu verði. Rit þetta cr
hvort tveggja í senn, fróðlegt og
skcmmtilegt. Þar eð það er nú í
tiltölulcga fárra manna höndum,
þykir fara vel á því, að birta dá-
lítið sýnishorn úr þessari hálfrar
aldar gömlu bók. Hefur orðið fyr-
ir valinu kafli um séra Jón Daða-
son, prest í Arnarbæli, og höfuð-
rit hans, er „Gandreið“ heitir.
Jón Daðason vígðist 1631 á Hólum,
meðan Gísli biskup Oddsson var
ytra, fékk Ögurþing 6. ágúst 1632 og
þjónaði þar tvö eða þrjú ár. Segir
Jón Halldórsson um veru hans í
Ögri: „eyrði illa stjórn eður aga
bóndans Ara, veik í burtu heldur en
strauk, bóndi og hann báðir þreyttir
hvor á öðrum og urðu fegnir að
skiJja“. Síðan var séra Jón um stund
(1639) kirkjuprestur í Skálholti, en
íékk Arnarbæli 1642 og bjó þar síð-
an. Ilann dó snögglega 1676 og var
þá sjötugur. Kona lians var Katrín
Kortsdóttir, systir Þorleifs lög-
manns. Jón Daðason var orðhvatur
við hvern er í hlut átti, hann var
gróðamaður mikill og keypti margar
jarðir, cn auður hans tvístraðist
fljótt cítir fráfall hans. Séra Jón hef-
úr verið lærður maður og fróður eft-
ir þcirra tíma lagi, og lagamaður
kvað hann hafa verið góður. Það er
auðséð á ritum hans, að hann hefur
verið sérvitur í meira lagi og hjá-
trúarfullur eins og flestir prestar á
hans dögum, og héldu sumir hann
göldróttan. Séra Eiríkur Magnússon
í Vogsósum, er svo miklar sögur hafa
farið af, ólst upp í Arnarbæli hjá
séra Jóni. Jón prestur Daðason kvað
„Sveinadrápu“ og „Englabrynju“
móti árásum vondra anda, og samdi
„Rembihnút“, sem Jón Grunnvík-
ingur kallar „lagarugl og rusl“.
Helzta rit Jóns Daðasonar heitir
„Gandi’eið“, það er mikið rit um
lieimspeki, guðfræöi, náttúrufræði
og alla skapaða hluti, sem nöfnum
tjáir að nefna. Höfundurinn kallar
bókina ,,gandreið“ af því hún íæst
við svo margt. Titill bókarinnar cr
gott sýnishorn af rithætti séra Jóns
Daðasonar, hann cr svona: „Gand-
reið, glumrur, dunur og dvcrgmál
liiminlegra hvítu rúna um undrandi
kyn og krafta í yíirvættis-fyllingu
eðlis náttúrunnar, scm reynslan og
lystin gefur að rannsaka, clement-
legum vafurloga, vindi, sjó og sandi
innskrifandi. Novum mctcoron cand-
idæ magiæ“.
Ritið er áliaflega ruglingslégt og
sérvizkulegt, með óskiljanlegu
heimspekis-moldviðri innan um, en í
því er þó allmargt merkilegt, er sýn-
ir hugsunarhátt og lærdóm þcirra
tíma. „Gandreið“ er skrifuð í Arnar-
bæli 1660. í bók þessári cr ýmislcgt,
er snertir ísland, liér og hvar, lrefi
ég safnað saman hinu liclzta og sett
það liér í eina licild. Landlýsing séra
Jóns sýnir þær hugmyndir, cr ís-
lenzkur kJerlcur um miðblik 17. ald-
ar hafði urn föðurland sitt. Séra Jón
var einn hinna bezt lærðu presta í
þá daga, en rit lians sýna, eins pg svo
mörg önnur rit þeirra tíma, mikið
þroskaleysi og andlega megurð. Þó
menn séu í ýmsum greinum furðu-
lega fróðir og lærðir, þá hafa þeir
ekki hugmynd um vísindalega rök-
semdaleiðslu, lijátrúin og trúarringl-
ið umsneri allri skynsemi og greind.
Aðalkaflinn um ísland heitir: „Mein-
ing ein um ísland" og set ég hann
orðréttan til sýnis: „ísland reiknast
liggja og Jafa á norðanverðum vest-
urhölluðum jarðarhnetti í 7. climate
og 14 paralelo, 80 mílúr í norðvestur
frá Færeyjum, 160 niíJur frá Dan-
mörku og sé sunnanvert í latitudine
ab æquatore undir 641 ú gradu. En
Petrus Appianus setur það undir 65.
gradus. Það þykir líklegast, að sé
uppflosnað úr sjó af jarðcldi og er
lialdið 60 mílur að lcngd, en 30 míl-
ur að breidd, næsta svo stórt sem
Irland. Gemma Frisius annálar ís-
lands undur, jökla, jarðelda, gjós-
andi liveri, ölkeldur, hafís, auðnir og
óbyggðir, þar með banvæna brunna
og brennisteins nægtir, lirósar þó
landsmönnum fyrir hröpuslátt; en
doctor Wormius prísar incolas mest
fyrir rit, rúnavit og históríuhygg-
indi. Abraham Ortelins reiknar á ís-
landi tvo biskupstóla, 8 klaustur,
239 kirkjur, og landsmcnn hafi fjöll
fyrir staði, vatnsbrunna fyrir sæl-
gæti, prísandi þó það þar talist og
prcntist en gamla cimbriska, góða
gotiska, máske citt það elzta tungu-
mál frá Babel, cftir mcining meist-
arans Johannis Coripii Becani, er í
öndvcrðu kallaðist alcmanica lingva,
sem Óðinn mcð ásum úr Asíu inn-
færði í Europam".
Þá telur Jón Daðason firði og
annes kringum ísland (alls 152 nöín)
og /heldur svo áfram:
„Ortelius deilir landinu í 4
quadrantes eður fjórðunga og tvö
stipti, sem eru Hólastipti, þar sem
er biskupssetrið, prentvcrkið og
skólinn, og Skálholtsstipti, sem inni-
heldur 3 quadrantes og 12 sýslur.
Saxo Grammaticus annálar fjallið
Heklu brennandi, og önnur ótrúan-
leg undur og ósannindi11.
„ísland písla tveir mótstæðir ó-
sigrandi óvinir, eldur og ís, með sjóð-
lieitt og sárkalt, og eru í veru aur
og afstreymi allra byggðra landa,
mestallt óbyggðir og eyðisandar,
graslaus fjöll og gagnslausir jöklar,
blásnir mosar og brunahraun, upp-
sprungin af ógnarlegum jarðeldi,
ncma lítið byggðarlag með sjósíð-
unni, liafandi livoi'líi rannsalranlega
mineralia né metalla fullkomlega,
nema aðeins sporaðar species, nokkra
semimetalla, engva eðalsteina utan
uppflosnaða achites, fáar perluteg-
undir, hvorki mynt né múra, engin
steinkol, engan color með fullum
farfa, engvar eikur né epli, engva
stórskóga nema frammbogið birki
og nokkrar hríslur af víðir, reynivið
og einir, engin blómstur eða náttúr-
leg aldini nema ber og lauk, engvar
plöntur nema angelia og rapa, hvorki
korn né vín, hör né lín, nema lítið
melabygg, engin villudýr fyrir utan
búfénaðinn, naut, sauði geitfé og
liesta, nema mús og kött, rakka og
ref, fátt kyn landfugla nema sum-
arfugla ,lunda og æður til gagns-
muna, langvíu, svartbalr og máva".
„Spelringar nótcra í Glerliallarvílí
á Reylrjaströnd finnist hvítir stein-
ar af adams kyni, og í Grenivík fyrir
austan sýnast steinar litlir sem
l