Alþýðuhelgin - 12.11.1949, Page 9

ALÞÝÐUHELGIN
313
chrystallus, í Skólmshellir á Arnar-
stakksheiði drýpur steinn sumtíðis
litur sem ís, og úr bergi fyrir ofan
Indriðastaði í Flasskógsá og við
Hvalfjörð sést silfurrönd í berginu.
Gullkista kallast hjá Brautarholti og
málmslitur sýnist í Hólmsbergi. í
Flatey segjast gagnsærir steinar og
í Rauðsey með silfurlit. I Kalmans-
tungu íinnast hvítir steinar blautir,
sem meinast af marmara kyni, og á
Steinadalsheiði finnast mislitir
steinar, og víða er finnanlegt nokkuð
lítið slæmt járn, sem kallast rauði
etc. En þetta gjörvallt hefur svo ó-
frjóasama sandjörð, frosna og for-
brennda og þar með óblíðan himin og
óþýtt loft undir zona frigida í ná-
lægð við polum arcticum, að hér virð
ist vaxa einungis lítill, leiður og
léttvægur samanrunninn sori slíkra
tegunda, en engin fullkomin
species til gagnsmuna, og verður því
allt með armóð og erfiði út að kaupa,
sem enginn má án vera. Samt fóstrar
guðleg náð margan örbyrgan árlega
ævinlega í þessu landi, til lífs og sál-
ar vel andlega og líkamlega, sem
ísraelslýð í eyðimörkinni, með mjólk
og ¥iski“.
„Landið fannst anno Christi 872
og byggðist af norsku stórmenni af
tígulegu kyni, sem ekki þoldi stjórn
Haralds konungs hárfagra, bæði
vissú að sá og planta og líka útsigldu
og herjuðu til annara landa og héldu
þarmeð lengi sínum sóma og mikil-
mcnnsku í langan tíma. Anno Christi
1350 gekk sú mikla landplága um
alla veröldina, sem kallast svarti-
dauði, síðan hafa flest . landgæði
fölnað og ávextir uppvisnað, auk-
ist harðindi, hugleysi, vesöld og
vandræði, ckki sízt í aflabrögðum
og höndlaninni“.
„Ptolemeus setur sunnlendinga-
fjórðung allan af íslandi norðast í
clymatc zonæ temperatæ móts við
Noreg, Lappland, Bjarmaland,
ltysland norðast og Tartariam undir
circulo arctico og norðanverðum
vagnhringi og þykir sumum líkast
tilhneigist signo scorpionis. Sunn-
lendingafjórðung prýðir mest eldri
dómkirkjan, skólinn, landslögréttan,
alþingisbókin og kóngsgarðurinn,
skansinn í Vestmannaeyjum, fjórar
sýslur, 100 kirkjur, 15 fiskiver, 7
kaupstaðir, hefur íagrar hafnir í sjó-
kortinu og er helzt aðsóttur til fiski-
afla og aðdráttar. Hér finnst íorgift
lítil í landinu, nemá' öfugugginn,
snöggur og loðinn, hrökkállinn,
fjöruskerinn, vatnsköttur, brún-
klukka, jötunoxi, sníglar (aranea og
lymax).“
Þetta er nú aöallýsing íslands, en
auk þess eru hingað og þangað smá-
greinar í ritinu, er snerta ísland. Þar
sem Jón Daðason talar um dags-
mörk, segir hann: „Þeir spönsku og
þýzku compassar hlýða ekki þessu
lofti á slíku halllendi jarðríkis, hvar
fyrir orsakast röng dagsmörk“. Hér
á hann líklega við skekkju segul-
nálarinnar (declination). í 34. kajr.
talar hann um „hveri, laugar og
varmt vatn“. Þar segir hann: „Sum
vönt eru góð og heilsusamleg, sum
vond, sum eru heiðin herbergi
nykra, vatnsdrauga og illra anda,
nokkur bölvuð og gagnlaus, einung-
is hús hornsíla, hrökkála, oi'ma og
eitraðra öfugugga, sum eru banvæn
af brennisteini í hvörjum ætir fisk-
ar deyja, og þykir líkast margt mis-
jafnt muni ei síður innvortis en út-
vortis í jörðinni tímgvast og til vei’a.
Af slíkum x’ökum glacerast jörðin af
ofui’hita kx’ingum brunavötn undir-
djúpsins, og gerir þeim þi’öngvan út-
gang og andarteppu, hvar af orsak-
ast gjósandi hverir, samanrunnir
sandsteinar og marglitur leir og mó-
ar, sem tekst og tíðkast breytilega“.
í 28. kap. telur Jón Daðason „íslands
grös og ávexti“ og ei’u þar 74 nöfn
tegunda. Um blómin segir hann:
„Blómsturin prísast helzt og bezt,
sem hæst vaxa í háfjöllum og sólin
skrælir og loftið kælir, veðurin
mest hrekja og skekja, og takist í
hi’einviðri á nætur fyrir sólai’upp-
komu með fullu tungli, meinar
Paracelsus“. Á öðrum stað lýsir hann
því hvernig lita xxiegi ýmsa liti úr
íslenzkum grösum. Töluvert er af ís-
lenzkum dýranöfnum hér og hvar í
bókinni. Höfundurinn talar allmik-
ið um fugla og telur þó undir þann
ílokk ýmislegt óskylt, t, d. „býflugu,
di’eka, grashoppu og flæðai’mús11.
Um farfugla segir hann: „Sumir
fuglar flýja í önnur lönd, æðurin,
lundinn og tjaldurinn í Barbariam,
nxargæs, grágæs, helsingjar í Eng-
land og Frankaríki, spóinn, jarðrek-
an, stclkurinn og lóan í Orkncyjar,
svalan í sjóinn, andarfuglar í vötn-
in“. Um örnina segir hann: „Örnin
kölluð fuglakongur og keisaramerki,
það er haldið hún verði 100 ára og
kasti svo cllibelgnum, sé frí fyrir
öllum eldingum og í’eiðarslögum,
beri lausnarstein í hreiður sitt nær
hún vill egg eiga, fljúgi fugla hæst
og sjái skarpast, prófi sína unga að
sjá í sólina, hún skal vera forspá fyr-
ir að vita hrævonir verða og er mjög
heilnæm til lækninga. Af henni eru
margar líkingar dregnar í heilagri
ritningu. Jehóva ber ísrael á arnai’-
vængjum. Örnin ber á sínum vængj-
unx sína unga. Það er víst, örnin sem
aðrir fuglar fellir fjai’ðrir, krabbinn
skálir, slangan húðir, dýrin hárin, þó
yngist engin skepna upp aftui* eða
kastar ellibelgnum og þó örnin allra
sízt.“ í „Gandx’eið“ eru talin um 100
fiskanöfn. Með fiskum telur séra Jón
öll sjódýr, t. d. öðu, krabba, brim-
bút, ígul, seli, miðgarðsorm o. fl.
Svo menn fái dálitla hugmynd um
fitsmíði þetta, hnýti ég hér aftan við
örstuttu yfirliti yfir efni „Gandxæið-
ar“. Þó getur það aðeins orðið mjög
ófullkomið, því þar kennir svo
mai’gra gi’asa. Fyrstu 24 kapítularn-
ir eru nokkurs konar guðfræðis-
heimspeki. Þar er talað um sköpun-
ina, guðdóminn, tímann, frumverur
náttúrunnar, ljósið, dag og nótt, um
engla eða sólai’börn, og þá kemur
alllangur kafli um hina föllnu enga,
um það „hvaðan þeir röinbuðu og
hvert þeir tumbuðu“, um þeii’ra „art
og eðli“, um þeirra höfuðból, Hver-
gemli, um vald þeirra og nöfn o. s.
fi’v. Eru allar þessar greinir fullar
af biblíutilvitnunum. Þá talar sé’.’a
Jón um festinguna, himininn, loft
og vinda og um dagsmöi’k. í 25.
kapítula kemst prestur niður á jörð-
ina, talar um jörðina almennt, um
sjóinn og eldinn, um grös og tré, um
gimsteina, hveri og uppspi’ettur, um
liti, og um flóð og fjöru. Kapítularn-
ir 35—45 eru allir urn almenna landa-
fræði. Þá talar hann um mislengd
daga, unx jarðmælingu, um lærdóms-
listirnar og um reikningslistina. 50
til 61. kap. eru allir um stjörnufræði
og ýmsa hjátrú, sem bundin er við
stjörnumerki og innbyrðis stöður
stjarnanna. I 62. — 67. kap. talar
séra Jón um fugla, fiska, orma og
önnur dýr. Segist hann í dýrafræð-
inni fara eftir ritum Janus Janstoni-
us, Aldrovandus og Plinius. Meðal
annars segir hann: „Nokkrir meist-
arar meina einungis 30 aðalkyn allra
villudýra í öndverðu verið hafa, sem
íormaðurinn Nói átti forðum í örk-
t