Dagblaðið Vísir - DV - 19.10.2007, Síða 40

Ættfræði DV
ættfræði
U m s j ó n : K j a r t a n G u n n a r K j a r t a n s s o n
N e t f a n g k g k @ s i m n e t . i s
Í fréttum var þetta helst... 19. október 1967
Sannleikann eða
verndun einkalífs
– lögbann á Læknatal
Ættfræði og stéttartölin
Ættfræðiáhugi Íslendinga er með
ólíkindum. Hvergi annars staðar í
veröldinni væri það hversdagslegur
viðburður að sjálfmenntaður verka-
maður, veraldarsinnaður auðmaður
og hámenntaður skólamaður, hitt-
ist í samkvæmi, komist af tilviljun að
ættfræðiáhuga hver annars og gleymi
þar með stund og stað. Í samræmi
við þennan ættfræðiáhuga hefur út-
gáfa stéttartala verið mörgum sinn-
um almennari hér á landi en ann-
ars staðar tíðkast. Líklega gera fæstir
sér grein fyrir þeirri fjölbreyttu flóru
sem þessi tegund bókaútgáfu státar
af. Hvað skyldu til dæmis margir vita
að til er stéttartal Vörubifreiðafélags-
ins Þróttar, mjólkurfræðinga, stéttar-
tal blikksmiða og símavarða hjá Pósti
og síma sem heitir einfaldlega Stelp-
urnar á stöðinni.
Dæmi um hefðbundnari stéttartöl
sem lengri hefð er fyrir eru stéttartöl
lögfræðinga, lækna, verkfræðinga og
guðfræðinga. Töl um einstaklinga
þessara stétta hafa komið út og ver-
ið endurútgefin á tuttugu til þrjátíu
ára fresti, aukin og endurbætt, um
margra áratuga skeið.
Sálgreining á starfsstéttum
Þeir sem þekkja vel til bókmennta
af þessum toga hafa gjarnan lúmskt
gaman af að bera saman töl mis-
munandi stétta og ólíkt vinnulag
við uppsetningu þeirra og ritstjórn.
Við slíkan samanburð geta menn
fallið í þá óleyfilegu freistni að sál-
greina starfsstéttirnar eftir tölunum.
Kennarastéttin væri þá með áber-
andi minnimáttarkennd, enda mor-
ar Kennaratalið af hégómlegum
smámunum og yfirborðsmennsku,
sbr. „nam fyrir ökupróf hið meira en
lauk eigi prófi sökum anna“. Lengi vel
brugðu kennarar sér ekki í skemmti-
ferð til nágrannalanda nema tengja
það starfi sínu, sbr. „kynnti sér barna-
skólafræðslu í Færeyjum“ eða „fór í
fræðslu- og rannsóknarleiðangur um
æskulýðs- og uppeldismál í Norður-
Noregi“. Verkfræðingar geisla hins
vegar af sjálfsöryggi, halda sig við
aðalatriðin, eru stuttorðir, gagnorðir
og hafa mjög rök- og formfasta upp-
byggingu á greinum sínum.
Læknatalið
Læknatalið er hins vegar illþol-
andi ítarlegt og nákvæmt. Starfsfer-
ill læknis getur hæglega orðið ein til
tvær blaðsíður því hafi hann sinnt
starfi við stofnun í einungis eina eða
tvær vikur (til dæmis á kandídats-
árunum) þykir rétt og skylt á þeim
bænum að geta þess skilmerkilega
með nákvæmum dagsetningum á
upphafi starfsins og starfslokum.
Þessa hefð ritsins ber augljóslega að
rekja til Vilmundar Jónssonar land-
læknis, sem ásamt Lárusi H. Blön-
dal ritstýrði og safnaði í ritið Læknar
á Íslandi, útg. 1944, sem og í aðra og
aukna útgáfu verksins 1970 sem styr-
inn stóð um.
Áform um nýtt Læknatal
Frétt um lögbannsúrskurðinn
sem getið var um hér að framan kom
á baksíðu Morgunblaðsins 19. okt-
óber 1967. Forsaga þess máls er sú að
Vilmundur og Lárus höfðu árið 1963
afsalað útgáfu- og höfundarrétti á
læknatalinu frá 1944 til Læknafélags
Íslands. Stjórn þess hlutaðist síðan
til um að Ísafoldarprentsmiðja gæfi
út nýtt og stóraukið læknatal og fengi
upphaflegu ritstjórana til að annast
upplýsingaöflun og úrvinnslu efnis-
ins til prentunar.
„Hlutverk höfunda“
Í formála að hinu fræga Lækna-
tali 1970 greinir Vilmundur ítarlega
frá þessum áformum og vinnu þeirra
Lárusar við verkið næstu árin. Hann
lýsir þar ritstjórnarstefnu þeirra, ít-
rekar þar mikilvægi nákvæmra og
réttra upplýsinga og samræming-
ar í upplýsingum ritsins, greinir frá
eyðublaði sem læknum var sent
og kvartar undan óskilvísi margra
lækna í að endursenda eyðublaðið
útfyllt, enda hafi það tafið útgáfuna
um einhver ár.
Um hlutverk ritstjóranna segir
hann meðal annars: „Hlutverk höf-
unda er, eins og allir mega vita, að
gagnrýna fengin svör, eftir því sem
við verður komið, allra helzt þau,
sem á einhvern hátt þykja tortryggi-
leg, leiðrétta þau og samræma, en
ekki sízt fylla í margvíslegar eyður,
sem hlutaðeigendur unnvörpum
láta ófylltar, annaðhvort fyrir það, að
þeim er ekki tiltækt að svara, eða þeir
hirða ekki um það.“
Deilan um kjörbörnin
Hér er lagður grunnurinn að
ágreiningnum. Sex læknar áttu kjör-
börn og vildu ekki að getið yrði um
kynforeldra þeirra. Hugsanlegt er að í
einhverjum þeirra tilfella hafi börnin
ekki enn vitað betur en að kjörforeldr-
ar þeirra væru þeirra kynforeldrar. Hér
varð því uppi fótur og fit. Vilmundur
taldi hins vegar óverjandi að læknatal
af öllum tölum gæfi vísvitandi rangar
upplýsingar um svo mikilvægar stað-
reyndir. Hann taldi það einnig hlut-
verk sitt að leiðrétta slíkar upplýsing-
ar og gerði það óhikað enda maður
nákvæmur með afbrigðum.
Deilan verður dómsmál
Fljótlega varð ljóst að hér mætt-
ust stálin stinn og ekki yrði samið
um eitt eða neitt. Fimm læknanna
ákváðu því að fara fram á lögbanns-
gerð. Var málið dómtekið í fógeta-
rétti 17. ágúst 1967, úrskurður um
lögbannið var kveðinn upp 11. sept-
ember 1967 og lögbannið lagt á 15.
nóvember. Lögbannið var síðan
staðfest í héraðsdómi 13. ágúst 1968
og sá dómur staðfestur af Hæstarétti
30. október 1968.
Í formálanum að útgáfunni 1970
fjallar Vilmundur ítarlega um dóm-
ana og rök þeirra, finnur þeim flest
til foráttu og teflir saman hugmynd-
um dómaranna um „þagnarvernd
einkalífs“ og stjórnarskrárákvæði um
almennt prentfrelsi. Sér hann ekki
betur en dómurinn geti hæglega lagt
af öll skrif um persónufræði sam-
tímamanna hér á landi.
Viðbrögð Vilmundar
Niðurstöður málsins fólust svo í
því að upplýsingar um kynforeldra
kjörbarna voru teknar úr handrit-
inu og forstjóri forlagsins lét auglýsa
í Ríkisútvarpinu og Morgunblaðinu,
að þeir sem vildu láta gera breyting-
ar á köflum um sig í talinu hefðu sam-
band við ritstjóra þess fyrir mánaðar-
lok. Þá var loks hægt að fara að huga
að prentun þessa umdeilda handrits
sem kom svo loks út árið 1970. Eins
ber þó að geta í lokin. Í ritinu eru hafð-
ar eyður með tómum svigum þar sem
Vilmundur taldi að rétt hefði verið að
geta um kynforeldra. Ritið Læknar á
Íslandi, útg. árið 1970, er því að þessu
leyti allsérstætt og áreiðanlega fræg-
asta stéttartal sem út hefur komið á
Íslandi.
Vilmundur landlæknir
Vilmundur Jónsson var í hópi
merkustu og þekktustu Íslendinga
á 20. öld. Hann var héraðslæknir
á Ísafirði 1917-1931 og var þá
Þórbergur Þórðarson oft langdvölum
hjá honum eins og Þórbergur greinir
frá. Vilmundur var svo röggsamur
landlæknir á árunum 1931-1959, bjó
lengst af í sínu fræga „fúnksjónaliska“
húsi við Ingólfsstrætið og hafði
jafnan mikinn áhuga á íslenskri
sögu lækna og lækninga. Hann var
þingmaður fyrir Alþýðuflokkinn á
árunum 1931-1941, var mælskur
og áhrifamikill þingmaður og
flokksmaður og þótti á tímabili ein
skærasta stjarna jafnaðarmanna
hér á landi. Skopskyn hans var
á heimsmælikvarða og hann var
ákaflega orðheppinn. Landsfrægir
dóttursynir hans, Þorsteinn heitinn
heimspekingur; Vilmundur
heitinn, ráðherra og blaðamaður,
og Þorvaldur hagfræðiprófessor
Gylfasynir, hafa oft þótt minna mikið
á þennan skelegga afa sinn.
Jónas frá Hriflu stöðvaður
Flest bendir til þess að Vilmundur
hafi öðrum fremur komið í veg
fyrir það að Jónas frá Hriflu fengi
ráðherraembætti í „stjórn hinna
vinnandi stétta“ er hún var mynduð
1934. En þar með var róstusömum
pólitískum frama Jónasar lokið.
Þessa eru vandlega gerð skil í ritinu
Ljónið öskrar, III. bindinu af ævisögu
Jónasar, eftir Guðjón Friðriksson.
Ýmislegt bendir til að Vilmundur
hafi sannfærst um að Jónas væri
ótækur sem ráðherra er Jónas
ræddi við Vilmund og Finnboga
Rút Valdimarsson á Laugarvatni að
kvöldi 3. júlí sumar 1934, nokkrum
dögum eftir kosningarnar.
Í samræðum sínum við þá kratana
lét Jónas móðan mása og var stór upp
á sig en Vilmundur hlustaði þögull.
Þegar þar kom í tali Jónasar að hann
sagði: „Ég er fæddur til að stjórna!“
– var Vilmundi nóg boðið og hann
svaraði að bragði: „Það er einmitt
það eina sem þú átt ekki að gera.“
Bragi á alltaf læknatöl
Að lokum er rétt að huga að
því hvort þessi fræga útgáfa af
læknatalinu er ekki löngu uppseld
og því ómetanlegur dýrgripur.
„Ó, nei, það er nú öðru nær,“ segir
Bragi Kristjónsson bóksali. „Þessi út-
gáfa var prentuð í svo stóru upplagi á
sínum tíma, að það er til nóg af henni.
Ég á hana alltaf til á sanngjörnu verði
og það er alltaf töluverð hreyfing á
þessari útgáfu. En það eru samt fáir
sem muna núna eftir öllu því fjaðra-
foki sem þessi útgáfa olli. Þótt hún sé
ekki dýr er hún líklega af þessum sök-
um sögufrægasta stéttartal sem gefið
hefur verið út á Íslandi,“ segir Bragi og
hlær.
Ættfræði DV
Kjartan Gunnar Kjartansson rekur ættir
þjóðþekktra Íslendinga sem hafa verið
í fréttum í vikunni, rifjar upp frétt-
næma viðburði liðinna ára og minnist
horfinna merkra Íslendinga. Lesendur
geta sent inn tilkynningar um
stórafmæli á netfangið kgk�dv.is
föstudaGur 19. oKtóber 200740
11. september 1967 var kveðinn upp úrskurður hjá
borgarfógetanum í Reykjavík um lögbann við tiltekn-
um upplýsingum sem þá hafði verið safnað saman
í handrit að nýju læknatali. Upplýsingarnar vörð-
uðu kynforeldra barna sem höfðu verið ættleidd af
læknum. Læknarnir, sem voru sex að tölu, vildu ekki
undir neinum kringumstæðum að slíkar upplýsing-
ar kæmu fram í hinu nýja læknatali. Helsti ritstjóri
þess, Vilmundur Jónsson, taldi hins vegar ekki annað
sæmandi en að stéttartal lækna skýrði satt og rétt frá
jafnmikilvægum líffræðilegum staðreyndum um fjöl-
skylduhagi þeirra sem talið fjallaði um. Ágreiningur-
inn um þetta viðkvæma mál varð að hörðum deilum
sem aftur urðu að sögufrægum dómsmálum.