Brennidepill - 01.03.1998, Síða 11

„Öflugri stjórn-
sýsla sveitarfé-
laga er ávísun á
meiri skilvirkni og
getu viö úrlausn
verkefna".
Staðan í sameiningarmálum 15. mars 1998
„Nú standa sveit-
arfélög í Dan-
mörku og Svíþjóð
fyrir um 70% af
útgjöldum hins
opinbera, en sam-
bærilegt hlutfall
fyrir sveitarfélög-
in hér á landi er
um 25%“.
„í Danmörku var
s veitarfélögunum
fækkað í upphafi
áttunda áratugar-
ins úr tæplega
1100 í 275“.
„Sveitarfélögin
þurfa að stækka
til að vera betur í
stakk búin til að
taka við verkefn-
um frá ríkinu '.
Frá upphafi þessa kjörtímabils, sem senn er á enda, hefur
sveitarfélögum á landinu fækkað um samtals 47, ef með eru
talin þau sem búið er að samþykkja sameiningu í en er enn
ekki gengin í gildi.
Árið 1990 voru 204 sveitarfélög á landinu, 30 bæir og 174
hreppar. Þremur árum síðar var kosið um sameiningu sveitar-
félaga með heldur litlum árangri. Engu að síður fækkaði sveit-
arfélögunum um 33 strax á því kjörtímabili. 52
sveitarfélög sameinuðust í 19. í kosningunum 1994 voru
sveitarfélögin því alls 171. Undanfarin fjögur ár hefur verið
enn meiri kraftur í sameiningarferlinu. Um áramótin var
heildarfjöldi sveitarfélaga orðinn 162 og víða búið að sam-
þykkja sameiningu sem hefur ekki tekið gildi en gerir
það á þessu ári. Alls voru þetta 37 sveitarfélög sem samein-
uðust í 8, fækkaði með öðrum orðum um 29. Frá síðastliðnum
áramótum hefur svo bætzt við sameining í Flóa og á tveimur
svæðum í Borgarijarðarsýslu, á Mýrum og norðan Skarðsheið-
ar. Samtals sameinast á þessum þremur svæðum 12 sveitarfé-
lög í 3. Ut úr þessum tölum kemur að gengið verður til kosn-
inga í 124 sveitarfélögum í vor, sem er47 sveitarfélögum færra
en 1994 og 80 færra en 1990.
Það liggur auk þess fyrir nú þegar að sameiningarhrinunni
lýkur ekki með kosingunum í vor því allvíða hefur verið ákveð-
ið að kanna sameiningarvilja íbúa um leið og kosið verður til
sveitarstjórna landsins. Skipting landsins í sveitarfélög er því
að verða harla ólík því sem var um 1950 þegar sveitarfélögin
voru flest, eða 229. Og með fækkun sveitarfélaga fækkar
einnig sveitarstjómarmönnum. Það lætur nærri að landsmenn
kjósi í vor 250 færri einstaklinga til setu í sveitarstjórnum en
þeirgerðu árið 1994.
Au.A.
sveitarfélög með færri en 400 íbúa. Þau hafa held-
ur ekki mörg ráð til að efla hjá sér stjórnsýsluna,
t.d. í því skyni að bæta hjá sér opinbera þjónustu
eða sinna verkefnum með sambærilegum hætti og
gert er í stærri sveitarfélögum. Bæði er fjárhags-
legur grundvöllur veikari en hjá stærri sveitarfé-
lögum og einnig er yfirstjórn minni sveitarfélaga
hlutfallslega mikið dýrari en hjá stærri sveitarfé-
lögunum.12
í grundvallaratriðum eru tvær leiðir færar fyrir
þessi sveitarfélög til að leysa vandamálið með
veikburða stjórnsýslu. Sú fyrri er að láta byggða-
samlög sjá um lögbundin verkefni og er sú leið al-
geng hér á landi.1-1 Galli við þessa leið er sú, að
bein stjórn lýðræðislegra fulltrúa sveitarfélaga
minnkar og rekstrarleg og fagleg þekking vex utan
ramma sveitarfélagsins. Hin leiðin er sameining
sveitarfélaga. Við það eflist fjárhagslegur grund-
völlur sveitarfélaga sem skapar betri skilyrði fyrir
ráðningu sérhæfðs starfsliðs. Kosturinn við þessa
leið er sá, að þar með er úrlausn verkefnanna far-
in að heyra beint undir lýðræðislega kjörna full-
trúa í sveitarstjórn, „framkvæmdarvaldiö" heyrir
beint undir þá sem bera hina pólitísku ábyrgð.
Niðurstaðan er því sú, að sameining sveitarfé-
laga leiðir af sér stærri sveitarfélög, sem leiðir aft-
ur af sér meiri fagmennsku í rekstri þeirra.14
Rannsóknir á þessu sviði eru hins vegar fáar og
því er full ástæða að hvetja til að samhengið hér á
milli verði rannsakað nánar.
B. Stærri sveitarfélög geta tekið við
fleiri verkefnum
Stærri sveitarfélög eru betur í stakk búin til að
taka við fleiri verkefnum frá ríkinu, ekki síst
vegna þess að þau hafa sterkari fjárhagsgrundvöll
að reiða sig á og búa við öflugri stjómsýslu.15 Yfir-
taka verkefna frá ríki hefur verið einn af horn-
steinum í eflingu sveitarstjórnarkerfisins á öðrum
Norðurlöndum. Nú standa sveitarfélög í Dan-
mörku og Svíþjóð fyrir um 70% af útgjöldum hins
opinbera, en sambærilegt hlutfall fyrir sveitarfé-
lögin hér á landi er um 25%.16 Forsenda þessarar
þróunar var hins vegar grundvallar endurskipu-
lagning á stærð sveitarfélaga, því talið var mikil-
vægt að samhengi væri á milli stærðar og getu
sveitarfélaga. í Danmörku til dæmis var sveitarfé-
lögunum fækkað í upphafi 8. áratugarins úr tæp-
lega 1100 í 275. Þessi róttæka aðgerð markaði
upphafið að heildarendurskoðun á danska sveitar-
stjórnarkerfmu, því í kjölfarið fylgdi flutningur á
verkefnum og tekjustofnum til sveitarfélaga.17
Margt bendir til þess að smæð íslenskra sveit-
arfélaga hafi verið ein alvarlegasta hindmnin fyrir
sambærilegri endurskipulagningu á sveitarstjórn-
arkerfinu hér á landi og flutningi verkefna til
þeirra. Sveitarfélög hafa hreinlega verið of smá til
að taka við þeirri fjárhagslegu og faglegu ábyrgð,
sem mörgum velferðarverkefnum hins opinbera
fylgja.
Afleiðingin hefur verið sú, að ríkisvaldið hefur
verið virkur þátttakandi með sveitarfélögunum í
ýmsum verkefnum, sem í eðli sínu eru staðbund-
in. Ennfremur hafa margir bent á að hin flókna
verkaskipting, sem einkennt hefur samskipti ríkis
og sveitarfélaga á síðustu áratugum, sé af sömu
rótum sprottin. Þessa skoðun mátti t.d. lesa í Ioka-
skýrslu Sveitarfélaganefndar, en sú nefnd vann að
sameiningarátakinu árið 1993.18 Ríkisvaldið á ís-
landi hefur því leikið lykiihlutverk við framkvæmd
velferðarþjónustu og uppbyggingu velferðarkerfis-
ins, meðan það hlutverk hefur að miklu leyti verið
í höndum sveitarfélaga á hinum Norðurlöndun-
um. Almennt hefur þessi þróun hér á landi því leitt
af sér meiri miðstýringu opinberrar þjónustu og
þ.a.l. minna sjálfsforræði sveitarfélaga.19
Sveitarfélögin þurfa að stækka til að vera betur
í stakk búin til að taka við verkefnum frá ríkinu.
Slíkur verkefnaflutningur er síðan mikilvægur lið-
ur í að dreifa valdi, efla lýðræðið, sem og að sam-
eina framkvæmd og fjárhagslega ábyrgð undir
sama hatti.20 Sameining sveitarfélaga er mikil-
vægur liður í að styrkja sveitarfélög að þessu leyti,
og gera þau færari að takast á við ýmis vandasöm
verkefni, ekki síst á sviði velferðarmála, sem hafa
verið og munu flytjast frá ríki á næstu árum.
Þessu tengd eru gæði og umfang þeirrar þjónustu,
sem sveitarfélög veita íbúum sínum, en mikill
margbreytileiki varðandi stærð sveitarfélaga getur
einn og sér leitt af sér mismunandi þjónustustig
milli sveitarfélaga, sem aftur kallar á þörf fyrir sér-
tækar jöfnunaraðgerðir. Sé t.d. lauslega rýnt í op-
inberar tölur kemur í ljós, að stærri sveitarfélög
l.tbl. 1998
11